Φερνάντο Πεσσόα: Ο διάφανος

Αν τολμήσει κάποιος να ρωτήσει “ποιος είναι ο Φερνάντο Πεσσόα;” πρέπει να έχει και την τόλμη να δεχθεί την απάντηση. Ο Πεσσόα είναι παντού και πουθενά, είναι τα πάντα και τίποτα, ο Πεσσόα είναι κύριος του εαυτού και των ετερωνύμων του. Ο Πεσσόα είναι το διαφορετικό και το όμοιο, το οικείο και το ανοίκειο, είναι η αντίφαση που μέσα στην τύρβη του κόσμου και στην αδιάκοπη πνευματική τριβή δημιουργεί ξανά και ξανά τον εαυτό της. Η απάντηση, λοιπόν, στο “ποιος είναι ο Φερνάντο Πεσσόα;” βρίσκεται στα ετερώνυμα του, στους διαφορετικούς ανθρώπους που έζησαν και ζουν μακριά απ' αυτόν αλλά και μέσα απ' αυτόν!

Ο κατάλογος των καταγεγραμμένων ετερωνύμων του Φερνάντο Πεσσόα αριθμεί 72! Ο Πεσσόα είναι αίνιγμα που δεν έχει λύση, δεν πρέπει να λυθεί. Ο ίδιος το θέλησε έτσι και κανείς δεν μπορεί να κάνει τίποτα περισσότερο από το να πλησιάσει τον πορτογάλο συγγραφέα. Η επαφή μαζί του όμως δεν μπορεί να γίνει αν δεν έρθει σ' επαφή ο επίδοξος ερευνητής με το πολλαπλό σύμπαν του Πεσσόα. Βέβαια, από τους 72 άλλους Πεσσόα, τέσσερις είναι οι πρωταγωνιστές της ζωής του: Bernardo Soares, Alberto Caeiro, Ricardo Reis Alvaro de Campos. Οι τρεις τελευταίοι πρωταγωνιστούν στην ετερωνυμική δημιουργία του Πεσσόα, καθώς πέρα από το μέγεθος του έργου τους, εμφανίζουν ξεχωριστή γραφή και αισθητική. Το όνομα τους δεν είναι προσωπείο , αλλά αντιστοιχεί σε συγκεκριμένα σωματικά χαρακτηριστικά και μάλιστα σε μια συγκεκριμένη βιογραφία. Ο Antonio Quardos δίνει τη διαφορά μεταξύ ψευδωνύμου και ετερωνύμου: “Δεν πρόκειται για ψευδώνυμα με τη συνήθη έννοια του όρου. Γράφω με ψευδώνυμο σημαίνει χρησιμοποιώ ένα πλασματικό όνομα για να υπογράψω κάποιο κείμενο, για οποιονδήποτε λόγο σκοπιμότητας, αλλά δεν σημαίνει αλλάζω το στυλ και προτείνω μια σκέψη και μια αισθητική διαφορετικές από αυτές του ίδιο του συγγραφέα. Αυτό που πέτυχε ο Πεσσόα αγγίζει το θαύμα. Γιατί καθένας από τους ετερώνυμους ποιητές παράγει όχι απλά κάτι διαφορετικό από τη λογοτεχνική παραγωγή του Φερνάντο Πεσσόα, το οποίο υπογράφει με το όνομα του, αλλά έργα των οποίων η εγγενής συνοχή είναι ισχυρή”. Οι συγγραφείς αυτοί δεν είναι μόνο ποιητές ή μυθιστοριογράφοι, αλλά επιπλέον γράφουν φιλοσοφικά κείμενα, παίρνουν θέση όσον αφορά θέματα όπως ο χριστιανισμός, η νεοειδωλολατρία, η αισθητική της λογοτεχνίας, επικρίνουν με τη μεγαλύτερη έλλειψη σεβασμού τον “πατέρα” τους Φερνάντο Πεσσόα, διαπληκτίζονται μεταξύ τους και υποστηρίζουν με αποφασιστικότητα και αυτονομία τη διαφορετική στάση τους απέναντι στη λογοτεχνία και τη ζωή. Για τη γένεση των ετερωνύμων ο Πεσσόα έχει πει -μεταξύ άλλων- ότι “η πνευματική γένεση των ετερωνύμων μου οφείλεται στη φυσική και διαρκή μου τάση προς την αποπροσωποποίηση και την προσποίηση”. Τα λόγια αυτά περιλαμβάνονται σε επιστολή του, το 1935, στον ποιητή και ιδρυτή του περιοδικού Presenca Adolfo Casais Monteiro. Εκεί αναλύει τη γένεση των ετερωνύμων του. Σε άλλο σημείο τονίζει: “Αυτή μου η τάση να δημιουργώ γύρω μου έναν άλλο κόσμο, ίδιο με τον υπαρκτό αλλά με άλλους ανθρώπους, δεν εγκατέλειψε ποτέ το πνεύμα μου. Πέρασε από διάφορα στάδια, μεταξύ των οποίων και αυτό που αντιστοιχεί στην ενήλικη ζωή μου. Μου ερχόταν στο νου μια έκφραση εντελώς ξένη, για τον άλφα ή το βήτα λόγο, από αυτό που είμαι ή από αυτό που νομίζω ότι είμαι. Την έλεγα αμέσως, αυθόρμητα, σαν ήταν κάποιου φίλου μου, του οποίου το όνομα εφεύρισκα, προσέθετα την ιστορία και πάραυτα έβλεπα μπροστά μου τη μορφή του – πρόσωπο, ανάστημα, ρούχα και κινήσεις”. Ο Πεσσόα μας προέτρεπε λέγοντας: “Γίνε πολλαπλός σαν το σύμπαν”.

Ο Φερνάντο Αντόνιο Νογκέιρα Πεσσόα (το πλήρες όνομα του) γεννήθηκε το 1888 στη Λισαβόνα. Ο πατέρας του πέθανε ενώ ο ίδιος ήταν πέντε ετών. Η μητέρα του ξαναπαντρεύτηκε. Ο νέος της σύζυγος ήταν πρόξενος και έτσι η οικογένεια μετακόμισε στο Ντέρμπαν, στη Νότια Αφρική. Εκεί ο Πεσσόα φοίτησε σε αγγλικό σχολείο. Στα 13 του πραγματοποιεί σύντομη επίσκεψη στην Πορτογαλία και το 1905 επιστρέφει και μένει για πάντα. Σπούδασε στο πανεπιστήμιο της Λισαβόνας και σύντομα ξεκίνησε να δημοσιεύει: Κριτικά κείμενα, πεζά, ποίηση... Παράλληλα εργαζόταν ως μεταφραστής. Στη διάρκεια της ζωής του ελάχιστα σημαντικά έργα δημοσιεύθηκαν. Τα περισσότερα έμεναν στη σφαίρα του ιδιωτικού (ημερολόγια) και μόλις τρεις ποιητικές συλλογές στα αγγλικά έφτασαν στα βιβλιοπωλεία: Antinous (1918), Sonnets (1918), English Poems (1921.) To 1933 θα κυκλοφορήσει η συλλογή Mensagem στα πορτογαλικά. Την παραμονή του θανάτου, σημειώνει στην κλίνη του νοσοκομείου: “I know not what tomorrow will bring”. Πέθανε στις 30 Νοεμβρίου του 1935. Στη μία και μοναδική, διαχρονική, ερώτηση για την ταυτότητα του, θραύσματα της οριστικής απάντησης υπάρχουν στο “Βιβλίο της ανησυχίας”:

Είμαι τα περίχωρα μιας πόλης που δεν υπάρχει, τα εκτενή σχόλια ενός βιβλίου που δεν γράφτηκε. Δεν είμαι κανένας, κανένας. Δεν ξέρω να αισθάνομαι, δεν ξέρω να σκέφτομαι, δεν ξέρω να θέλω. Είμαι το πρόσωπο ενός μυθιστορήματος που απομένει να γραφτεί, το οποίο αιωρείται στην ατμόσφαιρα και σκόρπισε δίχως να έχει ποτέ υπάρξει ανάμεσα στα όνειρα εκείνου που δεν ήξερε να με ολοκληρώσει.

Η αίσθηση του ανολοκλήρωτου είναι αυτή που ορίζει και ταυτοποιεί τον Πεσσόα. Στην ουσία ψευδαίσθηση και εκεί ανάμεσα στην αλήθεια και το ψέμα σκιαγραφείται το περίγραμμα του Πορτογάλου. Μεχρί εκεί όμως. Κανείς δεν θα φτάσει στον ίδιο τον Πεσσόα γιατί ο ίδιος δεν το επέτρεψε. Το ερώτημα, λοιπόν, έχει την απάντηση του και το ερωτηματικό του! Δεν μπορεί να υπάρξει κάτι άλλο. Γι' αυτό ας “βουτήξουμε” στο έργο του Πεσσόα. Κι ας χαθούμε...

Η ερευνήτρια του Πεσσόα, Teresa Rita Lopes, έχει επισημάνει πως “στον Πεσσόα είναι δύσκολο να διακρίνει κανείς τα σημαντικά από τα λιγότερο σημαντικά κείμενα, γιατί αποτελούν στάδια της ίδιας πορείας με στόχο την αναζήτηση του εαυτού του και της Ενότητας που τον κατηύθυνε. Δεν θα πω ότι το καθένα από τα κείμενα αυτά είναι το κομματάκι ενός παζλ, γιατί καθένα από αυτά είναι ένα σύνολο που περιέχει ήδη σε μικρογραφία τα κύρια χαρακτηριστικά του έργου του”. Το έργο προχωρά απρόσκοπτα και την κατάλληλη στιγμή βρίσκει την προστατευτική σκιά. Ο Πεσσόα σκόπιμα λειτουργεί παραπλανητικά γι' αυτό και είναι πιο έντιμος από πολλούς δήθεν σοβαρούς συγγραφείς. Αν λάβουμε υπόψη τα ετερώνυμα και το σημείωμα λίγο πριν τον θάνατο του, ο Πορτογάλος “συνομιλεί” με τη βάση της σωκρατικής σκέψης, το περίφημο Εν οίδα, ότι ουδέν οίδα. Ο Πεσσόα δεν γνώριζε τίποτα για το μέλλον, αλλά σε αυτό αφιέρωσε τη ζωή του! Στο έργο του δηλώνονται επανειλημμένως η πίστη στον αποκρυφισμό, το ενδιαφέρον για τη θεοσοφία, την Καβάλλα, την προβιβλική εποχή, την αλχημεία, τη μαγεία, την αστρολογία, τη μασονία. Ο Πεσσόα υπήρξε, πάνω απ' όλα, ερμητικός, συνειδητός και ολοκληρωμένος φιλόσοφος. Εμμέσως καταλαβαίνουμε πολλά για τον ίδιο και το έργο του από τη συνοπτική περιγραφή του Οκτάβιο Πας γι' αυτόν:

Αγγλομανής, μύωψ, ευγενής, αλλοπαρμένος, μαυροντυμένος, απόμακρος και οικείος, κοσμοπολίτης που κηρύσσει τον εθνικισμό , επίσημος ερευνητής των ασήμαντων πραγμάτων, άνθρωπος με χιούμορ που δεν χαμογελάει ποτέ που μας παγώνει το αίμα, εφευρέτης άλλων ποιητών και εξολοθρευτής του εαυτού του, συγγραφέας ενός παράδοξου λόγου καθαρού σαν το νερό και σαν κι αυτό απύθμενου: προσποίηση σημαίνει αυτογνωσία. Μυστηριώδης σαν το φεγγάρι το καταμεσήμερο, σιωπηλό φάντασμα του πορτογαλικού μεσημεριού. Ποιος είναι άραγε ο Πεσσόα;”

Στο έργο η “Η ώρα του διαβόλου”, ο διάβολος -ή ο Πεσσόα- δίνει στον εαυτό του τον τίτλο “Ο Θεός της φαντασίας”. Δεν υπάρχει πιο ακριβής προσδιορισμός για τον γριφώδη Πορτογάλο. Ο Πεσσόα-πρόσωπο έγινε “παν-πρόσωπο”, που το ένα εξελίχθηκε σ' έναν αντίστοιχο πληθυντικό και μάλιστα στον πιο δραματικό πληθυντικό, “drama em gente” έλεγε την ποίηση των ετερωνύμων του. “Το δράμα μέσα μας” και η φαντασία έγινε το θέατρο όπου παιζόταν διαρκώς, ως το τέλος της ζωής του. Για τον Πεσσόα σημαντική επίδραση στο έργο του είχε και το λιμάνι της Λισαβόνας, τόπος όπου το βλέμμα πλανιέται σε χώρους φανταστικούς, μακρινούς και κοντινούς. Ο Πεσσόα, κρίνοντας τα πρώτα του αναγνώσματα, έχει δηλώσει πως “δεν αισθανόμουν κανένα δεσμό με το πιθανό, παρά μάλλον με το απίστευτο, το απίθανο. Κι ούτε καν με το εν μέρει απίθανο, μα με το φύσει απίθανο”. Στον Πεσσόα συναντιούνται ο βικτωριανός κόσμος της Βρετανικής Αυτοκρατορίας και η απόμακρη εγγύτητα της Πορτογαλίας με τη μορφή φθίνουσας λουζιτανικής μεταφοράς που ήθελε να αναβιώσει. Μέσω των ετερωνύμων εξέφρασε τις τάσεις της σύγχρονης πορτογαλικής λογοτεχνίας. Ο Αλμπέρτο Καέιρο τον “εντυπωσιασμό”, ο Ρικάρντο Ρέις τον “κλασικισμό”, ο Αλβάρο Δε Κάμπος τον “φουτουρισμό” κι αργότερα έναν “υπαρξισμό” avant la lettre, πριν διαμορφωθεί. Όσον αφορά τις επιρροές του, οι γάλλοι συμβολιστές υπήρξαν σημαντική πηγή, όμως η στάση του άλλαξε εντελώς μόλις διάβασε Μαξ Νορντάου. Ξεπερνώντας τους γάλλους συμβολιστές κατάφερε να ελευθερώσει το δικό του στιλ, τη δική του γλώσσα και γι' αυτό τον λόγο εκείνη την περίοδο προτιμούσε να γράφει τα ποιήματα του στα πορτογαλικά. Το παράδοξο είναι ότι ένα απ' τα κύρια χαρακτηριστικά της γλώσσας του, η ροπή του προς το παράδοξο, το οξύμωρο, τις αναίτιες αντιφάσεις και τις φαινομενικές αντιθέσεις, εμφανίζεται επίσης στις αισθητικές του κρίσεις και σχολιασμούς.

Αν θέλετε να πλησιάσετε τη μοναδική περίπτωση “Φερνάντο Πεσσόα” προτείνουμε τους εξής τίτλους: “Βιβλίο της ανησυχίας”, “Η ώρα του διαβόλου”, “Αναρχικός τραπεζίτης”, “ΠεσσόΑ-Ω”, “Ηρόστρατος”, “Ποιήματα του του Αλμπέρτο Καέιρο”. Θα πρέπει να απονείμουμε τα εύσημα στη μεταφράστρια Μαρία Παπαδήμα, η οποία έχει ασχοληθεί με σεβασμό και πάθος με το έργο του Πορτογάλου και της ανήκει το μεγαλύτερο μερίδιο στη γνωριμία και επιβολή του στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό. Μην σταθείτε όμως στους τίτλους και στο όνομα, διότι κι αυτό ένα “πρόσωπο” είναι (στα πορτογαλικά “pessoa” σημαίνει πρόσωπο). Σκεφτείτε ότι θα έρθετε σ' επαφή με το τυχαίο κι αν θέλετε μια εικόνα του κρατήστε στο μυαλό σας τη μορφή ενός αφανούς, με γυαλιά, που τριγυρίζει ντυμένος με τα ίδια ρούχα στους συνοικιακούς δρόμους της Λισαβόνας και συχνάζει σε κάποιο καφέ ή εστιατόριο. Πάντα ίδιος, με καπέλο, παλτό και παπιγιόν ή γραβάτα. Ο Πιερ Ουρκάντ, που πρόλαβε να τον γνωρίσει στη Λισαβώνα έλεγε: “Όταν έφευγα, ποτέ δε γυρνούσα να τον κοιτάξω, τόσο πολύ φοβόμουν μη σβήσει απ' τη χλομάδα, μη γίνει διάφανος και διαλυθεί στο απογευματινό αεράκι”. Και έτσι έγινε, διαλύθηκε και στο απογευματινό αεράκι αφέθηκε, σκορπίστηκε και τα κομμάτια του έπεσαν στις τέσσερις γωνιές του πλανήτη. Ο Πεσσόα θα υπάρχει πάντα στο ελάχιστο, στην επικράτεια του ονείρου, στο διάφανο των τυχαίων στιγμών, θα είναι η κιβωτός του ανεξάντλητου...

Πηγές

-“Αναρχικός τραπεζίτης” [Εκδ. Γράμματα, μετάφραση Γιάννης Κοιλής. Reinold Werner “Το τυχαίο των αντιθέσεων για τον Φερνάντο Πεσσόα]

-“Η ώρα του διαβόλου” [Εκδ. Εξάντας, μετάφραση-επίμετρο Μαρία Παπαδήμα]

*Οι φωτογραφίες προέρχονται από τον ιστότοπο “Pessoa's Museum in Lisbon” [casafernandopessoa.pt]