Γιάννης Ρίτσος: Άστρο μες την καρδιά μας

Γιάννης Ρίτσος: Άστρο μες την καρδιά μας

Ο Γιάννης Ρίτσος είδε όλες τις εκφράσεις της ζωής διατυπωμένες ξεκάθαρα. Κρυστάλλινα. Θάνατο, γέννηση, απώλεια σωματική, απώλεια συνειδήσεων, πάλη για επιβίωση, για εξουσία... Όλα πέρασαν από τα μάτια του και αυτός έκανε το καθήκον που του επιφύλαξε η μοίρα: Έγραψε. Ανεξάντλητος, ακούραστος, δημιουργός ποιημάτων, κειμένων εκπορευόμενων από τον λαό για τον λαό. Πάντα εδώ. Πάντα, παντού...

Έτσι, το πέρασμα του, στις 11 Νοεμβρίου 1990, στο επέκεινα ήταν αφορμή για να ανθίσει ένα μικρός ήλιος στον γαλάζιο κήπο του ουρανού. Δίπλα από τον μεγάλο. Κάτω από την πυρωμένη σκιά των ακτίνων της ζωής (μας). Εκείνη τη μέρα ο άγνωστος, διάτρητος από άστρα, κόσμος των ευγενικών και όμορφων πλασμάτων χαμογέλασε. Μια λεπτή, ξεθωριασμένη, κόκκινη γραμμή εμφανίστηκε λουσμένη στο φως. Ξεραμένη με αναρίθμητα αποτυπώματα ψυχής. Προίκα που “κουβάλησε” ο ποιητής από τη στρατιωτική του θητεία στον κόσμο μας. Στρατιώτης. Αληθινός. Μόνος. Άοκνος. Μοναδικό όπλο η πένα και αποστολή του να φυλάει το σώμα της Ποίησης. Σε αυτό το πεδίο δεν υπολόγισε τίποτα και μέχρι την τελευταία ρανίδα του σώματος και του πνεύματος του, υπερασπίστηκε τον άνθρωπο και την αξιοπρέπεια του. Τον έρωτα και την αγάπη. Ο Μάης, λοιπόν, θα έχει πάντα κόκκινο χρώμα και το χαμόγελο της νίκης, της αθανασίας, που του χάρισε ο Γιάννης Ρίτσος. Αυτός, άστρο μες την καρδιά μας.

image

Μπαρούτι και άνοιξη στο πρώτο κλάμα

Ο Γιάννης Ρίτσος γεννήθηκε την Πρωτομαγιά του 1909 στη Μονεμβασιά. Το μικρότερο σε ηλικία παιδί, από τα τέσσερα, της οικογένειας. Η άφιξη του στον κόσμο αναγγέλθηκε με πιστολιές. Μπαρούτι και άνοιξη στο πρώτο του κλάμα. Ο γενέθλιος μήνας θα έμενε ανεξίτηλος από το δικό του μολύβι.

Ο πατέρα του Ελευθέριος Ρίτσος, γεννημένος το 1872, με καταγωγή από την Κρήτη, ήταν κληρονόμος τεράστιας κτηματικής περιουσίας. Βασιλικός και φιλίες με τον κλήρο. Ουσιαστικά αγράμματος μια και είχε τελειώσει μόνο το δημοτικό. Η μητέρα του, γεννημένη 1879, ήταν η Ελευθερία Βουζουναρά, κόρη πλούσιων εμπόρων από το Γύθειο. Το ζευγάρι παντρεύτηκε όταν η Ελευθερία ήταν 13 χρόνων. Η συμβίωση δεν ήταν αρμονική, αφού ο πατέρας του Ρίτσου ήταν χαρτοπαίκτης και λάτρευε τις γυναίκες.

Η ζωή του ξεκίνησε ανέφελα. Έγινε ένα με τη φύση, κολυμπούσε, παρατηρούσε πουλιά και έντομα. Όταν ήρθε η ώρα του σχολείου, τα πράγματα ζόρισαν. Προτιμούσε το παιχνίδι αντί τα μαθήματα και συχνά βρισκόταν τιμωρημένος. Βέβαια, ό,τι δεν μπόρεσε να μάθει από το σχολείο, το βρήκε στη βιβλιοθήκη της μητέρας του. Άφθονο λογοτεχνικό υλικό και πολλά βιβλία που μετέφεραν το πνεύμα της Αριστεράς. Η μητέρα του επέμενε να μάθει μουσική και ξένες γλώσσες ενώ τον έγραψε συνδρομητή στη “Διάπλαση των Παίδων”. Το περιβάλλον που έφτιαχνε η μητέρα και η ευαίσθητη φύση του ίδιου τον οδήγησαν να γράψει νωρίς, από το 1917, τους πρώτους του στίχους.

Την ίδια χρονιά όμως έρχεται η πρώτη συμφορά για την οικογένεια Ρίτσου. Η αγροτική μεταρρύθμιση του Ελευθέριου Βενιζέλου οδηγεί σε απαλλοτρίωση τσιφλικιών. Η οικογένεια του ποιητή ήξερε να επενδύει μόνο σε γη. Τα έχασαν σχεδόν όλα. Το ίδιο έτος ο πρωτότοκος γιος, ο Δημήτρης, αρρώστησε από υγρά πλευρίτιδα. Προάγγελος της φυματίωσης. Ήταν μέλος του Πολεμικού Ναυτικού. Ο πατέρας του πούλησε το μεγαλύτερο κτήμα που είχε μείνει για θεραπεία εκτός Ελλάδας. Όταν το έμαθε ο γιος αποπειράθηκε να αυτοκτονήσει. Πήγε στο Νταβός της Ελβετίας για θεραπεία. Η Νίνα παντρεύεται τον χωροφύλακα Χρήστο Κοκκώνη. Θα υποφέρει από τη ζήλια του. Το 1920 ο Δημήτρης προβάλλεται από φυματίωση. Το 1921 η Ελευθερία. Η χρονιά είναι σημαδιακή, αφού πεθαίνει ο Δημητρής και η μητέρα του Γιάννη Ρίτσου. Πλέον, η σχέση του με τη Λούλα θα γίνει πιο στενή. Ακουμπούσε σε αυτή και στην ποίηση. Το 1926 η αδελφή του παρατηρεί τις πρώτες αιμοπτύσεις. Τον επόμενο χρόνο εισάγεται στη “Σωτηρία”. Θα μείνει τρία χρόνια. Εκεί θα βρει τον άνθρωπο που θα τον μυήσει στην Αριστερά, τον Βασίλη Γεράγγελο. Το 1930 θα μεταφερθεί στο Άσυλο Φυματικών της Καψαλώνας, έξω από τα Χανιά. Δύο χρόνια αργότερα ο Ελευθέριος Ρίτσος οδηγείται στο δημόσιο ψυχιατρείο του Δαφνιού. Την ίδια χρονιά ο Γιάννης Ρίτσος επιχειρεί την πρώτη του επαγγελματική εμφάνιση στο θέατρο ως χορευτής και ηθοποιός. Το 1934 οργανώνεται στο ΚΚΕ, ενώ εκδίδει την πρώτη του ποιητική συλλογή “Τρακτέρ” (Εκδ. Γκοβόστη).

image

Επιτάφιος

Τον Μάιο του 1936 η Θεσσαλονίκη είχε παραλύσει από την πανεργατική απεργία. Στις 9 του μήνα η πόλη κηρύχτηκε σε στρατιωτικό νόμο. Εκείνη τη μέρα δολοφονήθηκε στη διάρκεια οδομαχιών ο οδηγός Τάσος Τούσης. Ο “Ριζοσπάστης” δημοσίευσε την επομένη τη φωτογραφία του με τη μητέρα του να κλαίει από πάνω του. Ο Ρίτσος έχοντας δει την εικόνα κλείστηκε στη σοφίτα του στη οδό Μεθώνης 30 για να παραδώσει την επομένη στον Ευθύφρονα Ηλιάδη τα τρία πρώτα ποιήματα του “Επιτάφιου”. Η εφημερίδα θα τα δημοσιεύσει με τον τίτλο “Μοιρολόι”. Ολοκληρώνει τα 14 πρώτα ποιήματα που εκδίδονται από το “Λαϊκό Βιβλιοπωλείο” σε δέκα χιλιάδες αντίτυπα. Αριθμός ρεκόρ. Πωλήθηκαν αμέσως και απέμειναν μόνο 250. Αυτά κάηκαν, μαζί με άλλα στους Στύλους του Ολυμπίου Διός, με την εγκαθίδρυση της μεταξικής δικτατορίας.

Η πρώτη ποιητική περίοδος κατά την οποία, σύμφωνα με τη Χρύσα Προκοπάκη, ο νεαρός Ρίτσος αναζητά διέξοδο στην ποίηση και την επανάσταση ολοκληρώνεται με τον Επιτάφιο. Η διάρθρωση του αφορά 20 ενότητες που αποτελούνται από οκτώ (εννιά οι δύο τελευταίες) ομοιοκατάληκτα δίστιχα. Ο Ρίτσος παραδίδει ένα καθηλωτικό μοιρολόι. Μια εξόδιο ακολουθία απαλλαγμένη από τον θρησκευτικό καθωσπρεπισμό. Σαν να διαβάζουμε την κειμενολεζάντα της φωτογραφίας. Ο αναγνώστης γίνεται σύντροφος της πιο αληθινής έκφρασης της ψυχής. Οι οιμωγές της μάνας “φεύγουν” από τα χάρτινα, κοινωνικά, θρησκευτικά όρια. Ακουμπούν στη δημοτική στιχουργική παράδοση για να εκφράσουν ακριβώς αυτό που νιώθει η μάνα που μόλις έχασε το παιδί της. Ο Ρίτσος παίρνει τη μάνα σύμβολο και την τοποθετεί σε όλα τα υπεράνθρωπα στάδια: Θρήνος, λύπη, μνήμη, αγώνας. Το τελευταίο φυσικά και αφορά το χρονολογικό και κοινωνικό πλαίσιο της εποχής.

image

Πείνα και εξορία

Ο Ρίτσος εργαζόταν ως ηθοποιός και δούλευε σκληρά. Αποτέλεσμα; Υποτροπή στην κατάσταση της υγείας του και για δύο χρόνια (1937, 1938) μένει στο σανατόριο της Πάρνηθας. Στις 5 Νοεμβρίου 1938 πεθαίνει ο πατέρας του. Λίγους μήνες πριν τον πόλεμο του 1940 βρίσκεται κατάκοιτος στο σπίτι του Τάσου Φιλιακού. Εντάσσεται στο Μορφωτικό Τμήμα του ΕΑΜ, ενώ συχνά περίμενε στην ουρά της Εστίας Καλλιτεχνών στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο για το συσσίτιο. Ήταν δυστυχής και πεινούσε. Διοργανώνεται έρανος για τη σωτηρία του. [...]

Το 1945 συνεργάζεται με το περιοδικό “Ελεύθερα Γράμματα”. Γνωρίζει τον Μανώλη Αναγνωστάκη και τους νεότερους Νίκο Καρούζο, Τάσο Λειβαδίτη και Άρη Αλεξάνδρου, όπως και τη μελλοντική σύζυγο του Φαλίτσα Γεωργιάδου. Είναι η εποχή που γράφει μερικά από τα πιο ωραία του ποιήματα, όπως το Το υστερόγραφο της δόξας. Είναι, όμως, και η εποχή της εξορίας. Ο εμφύλιος μαίνεται και τον Ιούλιο του 1948 συλλαμβάνεται. Τον στέλνουν στη Λήμνο. Μεταφέρεται στη Μακρόνησο. Το 1950 στο Αϊ-Στράτη. [...] Τον Νοέμβριο του 1952 κυκλοφορεί Ο άνθρωπος με το γαρύφαλλο με εξώφυλλο το σκίτσο του Μπελογιάννη από τον Πικάσο. Το 1953 κυκλοφόρησαν στην Ελλάδα οι μεταφράσεις του των ποιημάτων του Ναζίμ Χικμέτ και τον επόμενο χρόνο εκδόθηκε η Αγρύπνια.

image

Ρωμιοσύνη

Η εν λόγω σύνθεση περιέχεται στην Αγρύπνια. Χωρίζεται σε επτά μέρη-ενότητες. Μαζί με το Η Κυρά των Αμπελιών ανασυνθέτουν δημιουργικά την εποποιία της Αντίστασης αλλά και τον τραγικό επίλογο της. Στη Ρωμιοσύνη, το τοπίο ανακαλεί αυτόν τον σκληρό, άνυδρο βράχο της Μονεμβασιάς. Φορτωμένος μνήμες από επάλληλα ιστορικά ιστορικά, πολιτισμικά στρώματα, γίνεται το θέατρο του αγώνα και όλων των αγώνων του Ελληνισμού, εναντίον κάθε κατακτητή. Ακρίτες, κλέφτες του '21 και αντάρτες πολεμούν μαζί.

Το ποιητικό σώμα της Ρωμιοσύνης είναι ποτισμένο από τον ιερό λόγο του αγωνιστή. Κι αν το ύφος και ο ρυθμός φέρνουν στην επιφάνεια κάτι το θεϊκό είναι για να καταδειχθεί το μεγαλείο των απλών ανθρώπων και του σκληρού, αγέροχου τοπίου, που αν και πληγωμένοι και προσωρινά νικημένοι, αντέχουν και ξέρουν ότι θα νικήσουν. Η αλληγορία του Ρίτσου μετατρέπεται σε πικρό ρεαλισμό, συντιθέμενο από αυθεντικά ουμανιστικά, νατουραλιστικά στοιχεία. Ο Ρίτσος εκφράζει έναν σαρκώδη εξπρεσιονιστικό λόγο και τον επιβάλλει ως τη μόνη ελπίδα που έχει μείνει. “Διαβάζει” τα βουνά, τα δέντρα, τ' άστρα και ζωντανεύοντας τα, αποκαλύπτει την αστείρευτη ανατρεπτική, αναγεννησιακή δύναμη τους που σώζει, λυτρώνει και σπρώχνει τη ζωή στην ανηφόρα.

image

Στα χείλη όλων

Η πιο αξιόλογη προσέγγιση του ποιητικού λόγου του Ρίτσου είναι αυτή του Μίκη Θεοδωράκη στον Επιτάφιο. Δημιούργησε τη βάση για μια σημαντική επανατοποθέτηση του ζητήματος της ελληνικότητας, της λαϊκότητας και της γνησιότητας όχι μόνο του τραγουδιού μαι και της μουσικής γενικότερα. Ο Θεοδωράκης με τον Επιτάφιο έθεσε τη σφραγίδα των εγκαινίων μιας νέας εποχής που τη χαρακτήριζε η νέα οπτική για την οποία, για πρώτη φορά, η παράδοση αντιμετωπιζόταν ως ένα όχι απλώς χρήσιμο αλλά και απαραίτητο υλικό για τη δημιουργία μιας καθαρά ελληνικής μουσικής που δεν θα εξαρτάται από το γράμμα των κανόνων αλλά από την αίσθηση και τις απαιτήσεις της κοινωνίας.

Πέρα από τους κοινωνικούς, πολιτικούς και άλλους συσχετισμούς της δεκαετίας του '50, είναι το ποιητικό έργο επί του οποίου καλείται να δουλέψει ο δημιουργός. Ο Θεοδωράκης έχει πει: “... και εκεί πάνω που άρχισα να προβληματίζομαι για τον δρόμο που έπρεπε να πάρω, ο Ρίτσος μου στέλνει τον Επιτάφιο. Γράφω αυτά τα οκτώ τραγούδια τα οποία πάλι είχα την τύχη λόγω του περιεχομένου τους να οδηγήσουν σχεδόν σε όλες τις μουσικές γωνιές της Ελλάδας, δηλαδή στα τραγούδια του Επιτάφιου θα δείτε το Ιόνιο, το Αιγαίο, το λαϊκό, το ηπειρώτικο, δηλαδή μέσα σ' αυτά είναι όλη η Ελλάδα”.

Μαζί με Ρωμιοσύνη, Δεκαοχτώ λιανοτράγουδα της πικρής πατρίδας, Γειτονιές του κόσμου, ο Θεοδωράκης εκφράζει τη βαθιά πεποίθηση του πως η ποίηση και η μουσική, παρά την αυτονομία τους, δεν έχασαν ποτέ τη συγγένεια τους. Η μελοποίηση του Ρίτσου και η απήχηση που βρήκε το εγχείρημα, έκανε πολλούς νεότερους συνθέτες να στραφούν και αυτοί προς την ποίηση.

Το αν η ποίηση ήρθε πιο κοντά στον λαό με τη μουσική δεν είναι κάτι που έχει εύκολη απάντηση. Αναμφίβολα οι μελοποιήσεις είχαν τεράστια επιτυχία, όμως ήταν οι κοινωνικές, πολιτικές συνθήκες, η ιστορία και όσα προηγήθηκαν που πέτυχαν την πρώτη σύνδεση. Η μουσική επέδρασε καταλυτικά στο συναίσθημα και στην ανάγκη του λαού να ακουστεί η σκέψη του. Το αν τον έκανε να δημιουργήσει σταθερή σχέση με την ποίηση δεν είναι κάτι που μπορούμε να πούμε.

image

Γάμος, ΕΣΣΔ, εξορία ξανά, θάνατος

Η Φαλίτσα Γεωργιάδου γίνεται σύζυγος του στις 7 Δεκεμβρίου 1954 ενώ τον Αύγουστο του 1955 γεννιέται η κόρη του Έρη. Τον επόμενο χρόνο γνωρίζεται με τον Νίκο και Νανά Καλλιανέση. Το έργο του βρίσκει εστία στον εκδοτικό οίκο “Κέδρο”. Στα τέλη του 1956 προσκλήθηκε μαζί με πανεπιστημιακούς και διανοούμενους στην ΕΣΣΔ. Το διαβατήριο του δόθηκε με δυσκολία. Επιστρέφοντας δημοσίευσε στην “Αυγή” 36 κείμενα με γενικό τίτλο Η Σοβιετική Ένωση σήμερα. Επόμενος προορισμός η Ρουμανία, όπου ταξίδεψε με τον Στρατή Μυριβήλη, Άγγελο Τερζάκη, Μενέλαο Λουντέμη. Ολοκληρώνει την Ανθολογία Ρουμανικής Ποίησης. Ταξιδεύει και στην Τσεχοσλοβακία και αρχίζει να εργάζεται για τη δημιουργία της Ανθολογίας Τσέχων και Σλοβάκων Ποιητών.

Η δεκαετία του '60 είναι “γεμάτη” για τον Ρίτσο. Ποίηση, ταξίδια, εκδόσεις, αγώνες. Φυσικά και απαγορεύσεις, μια και το υπουργείο Προεδρίας έβρισκε αφορμές για ν' απαγορεύει τη δουλειά του. Το σάπιο χέρι της χούντας δεν τον αφήνει ανέπαφο. Αλίμονο. Συλλαμβάνεται και από τον ιππόδρομο Παλαιού Φαλήρου στέλνεται στη Γυάρο. Από κει πάει στη Λέρο. Στις 16 Ιουνίου 1968 ξυπνά με αιματουρία, ίλιγγο και πόνους στα νεφρά. Μεταφέρεται στις 4 Αυγούστου στην Αθήνα και εισάγεται στον “Άγιο Σάββα”. Χειρουργείται και επιστρέφει στη Λέρο. Στις 19 Οκτωβρίου “απολύεται” από το κολαστήριο. Πάει στη Σάμο όπου ζει σε κατ' οίκον περιορισμό.

Το 1970 έρχεται στην Αθήνα. Ήταν προσκαλεσμένος στο Διεθνές Φεστιβάλ Ποίησης του Λονδίνου ως τιμώμενο πρόσωπο μαζί με τον Πάμπλο Νερούδα. Ο Παττακός τον καλεί στο γραφείο του και τον απέτρεψε να αναφερθεί εναντίον της “εθνικής κυβερνήσεως”. Ο ποιητής αρνείται και επιστρέφει στο Καρλόβασι. Η υγεία του χειροτερεύει και τον Δεκέμβριο του 1970 χειρουργείται στη Γενική Κλινική Αθηνών. Έκτοτε παραμένει στην πρωτεύουσα και για 20 χρόνια στην οδό Μιχαήλ Κόρακα στα Θυμαράκια. Έλαβε σχεδόν όλες τις διακρίσεις που μπορούσε να λάβει. Κορυφαία, το Διεθνές Βραβείο Λένιν για την Ειρήνη και τη Φιλία των Λαών. Δυο φορές υποψήφιος για Νόμπελ, όμως οι πολιτικές σκοπιμότητες δεν τον άφησαν.

image

Σώμα, ρημαγμένη γη, δικαίωση

Το ποιητικό έργο του Ρίτσου είναι τεράστιο. Τίποτα όμως δεν περισσεύει. Σπάνιο, γιατί όταν δεν σταματάς να γράφεις ελλοχεύει ο κίνδυνος της έπαρσης και της αλαζονείας που τυφλώνει. Της αξίας που σε ανεβάζει σε Ολύμπιες κορυφές και την ίδια στιγμή σε ρίχνει στα Τάρταρα. Ο Ρίτσος απέφυγε της Σειρήνες της δόξας και της ματαιοδοξίας για έναν λόγο: Ήταν δοσμένος απόλυτα στον αγώνα για ελευθερία, αξιοπρέπεια, κοινωνική δικαιοσύνη.

Οι εικόνες του Ρίτσου είναι φτιαγμένες από αίμα, δάκρυα, σκόνη, μπαρούτι, οιμωγές, ανθισμένα λουλούδια, χαμόγελα, ζωή, θάνατο. Υλικό όχι δυσεύρετο την εποχή που μεγάλωνε, βίωνε και ωρίμαζε. Ωστόσο, είναι η συνείδηση και το κοινωνικό είναι που του επιτρέπουν να το πλάσει όπως πρέπει: Μεγαλόψυχα, γενναιόδωρα.

Ο λόγος του Ρίτσου διαπνέεται από μια ακατάβλητη ορμή, από έναν ρυθμό που ορίζει το σώμα, η ρημαγμένη γη και η αθάνατη επιθυμία που ζητά δικαίωση. Είτε είναι πεζόμορφος ποιητικός λόγος, είτε είναι έμμετρος, δημοτικός, θεατρικός, ερωτικός, είτε καθηλωτικά λυρικός, η ασύλληπτη ματιά τον οδηγεί. Το βλέμμα που ταξιδεύει σε άπαρτα βουνά, σε νίκες στεφανωμένες και ελεύθερες, σε αγώνες που κι αν χάθηκαν, δόθηκαν και ποτέ δεν ηττήθηκαν. Ο Ρίτσος είναι το μέλλον που γεννιέται ξανά και ξανά.

Κατάλογος σημαντικότερων έργων του Γ. Ρίτσου

Επιτάφιος

Εαρινή Συμφωνία

Ο άνθρωπος με το γαρύφαλλο

Η σονάτα του σεληνόφωτος

Οι γειτονιές του κόσμου

Ρωμιοσύνη

Τέταρτη Διάσταση

Δεκαοχτώ λιανοτράγουδα της πικρής πατρίδας

Το υστερόγραφο της δόξας

Το τερατώδες αριστούργημα

Πηγές

-Γιάννης Ρίτσος, λέσχη αθανάτων, “Ελευθεροτυπία”

-Έλληνες Ποιητές, Γιάννης Ρίτσος, “Καθημερινή”