Με αφορμή το θέμα για τις ρήτρες εγκυμοσύνης στα συμφωνητικά των αθλητριών, που «άνοιξε» στο gWomen Summit από την Αθηνά Παπαφωτίου, ο Δρ. Κωστής Ψιμόπουλος, καθηγητής στο Harvard, καταθέτει στο Gazzetta Women μια διαφορετική ματιά, ως καθηγητής βιοηθικής.
Η Αθηνά Παπαφωτίου, στο μεγάλο συνέδριο του Gazzetta Women που διεξήχθη με επιτυχία στο Δημοτικό Θέατρο Πειραιά, μιλώντας προς τον Υπουργό Αθλητισμού, Γιάννη Βρούτση, επανέφερε στην επικαιρότητα το ζήτημα για τους όρους στα συμβόλαια των αθλητριών, που ουσιαστικά προβλέπουν παύση πληρωμής. Το Gazzetta Women, πραγματοποίησε μια πολύ μεγάλη έρευνα με μαρτυρίες και επιστημονικές προσεγγίσεις. Ο Δρ. Κωστής Ψιμόπουλος, καθηγητής βιοηθικής στο Πανεπιστήμιο Harvard, απάντησε στις ερωτήσεις μας και έγραψε το δικό του άρθρο για το gWomen, προσθέτοντας μια διαφορετική αλλά εξαιρετικά σημαντική διάσταση.
Του Δρ. Κωστή Ψιμόπουλου*
Για να οριοθετήσουμε κάπως την συζήτηση, αρχικά, αυτό που θα τόνιζα από την προοπτική της επιστήμης που υπηρετώ, αυτήν της βιοηθικής, είναι το γεγονός ότι το σημαντικό αυτό θέμα περί εγκυμοσύνης στον ομαδικό αθλητισμό, πιο συγκεκριμένα στον πρωταθλητισμό και ιδιαίτερα τον επαγγελματικό αθλητισμό, είναι πρωτίστως θέμα κοινωνικής δικαιοσύνης.
Ας μην ξεχνάμε λοιπόν ότι όταν μιλάμε για δικαιώματα γυναικών, μιλάμε για ανθρώπινα δικαιώματα, που πρέπει να αφορούν πάντα και το υπόλοιπο 50% του ανθρώπινου πληθυσμού, που δεν είναι δηλαδή μόνο γυναίκες, αλλά όλους μας. Θεωρώ πως είναι δόκιμη και χρήσιμη η τοποθέτηση του συνταγματολόγου που αναφέρατε, που ουσιαστικά λέει ότι "είναι παράνομο σε συμφωνητικά που επί της ουσίας αποτελούν συμβάσεις εργασιακών σχέσεων να μπαίνουν όροι περί πιθανής εγκυμοσύνης.”
Στην βιοηθική, την επιστήμη που ασχολείται με ζωτικής σημασίας δύσκολα ερωτήματα περί υπαρξιακών διλημμάτων, σχετικά με τη ζωή, το ανθρώπινο σώμα και ποια είναι η σωστή επιλογή ανάμεσα σε πολλές πιθανές που επηρεάζουν την υγεία μας, ή επηρεάζονται από την υγεία μας, έχουμε ως σημείο εκκίνησης πάντα το ζύγισμα μιας συγκεκριμένης περίπτωσης ανάμεσα στις αρχές που ενημερώνουν την κάθε απόφασή μας από τις παρακάτω τέσσερις:
1. Σεβασμός στην προσωπική αυτονομία, και στις επιλογές του καθενός (respect for autonomy and of the person)
2. Αγαθοεργία, δηλαδή το να κάνουμε το καλό (beneficence)
3. Αυτό που πρώτα δεν βλάπτει, όσο και αν προσπαθούμε να κάνουμε καλό (nonmaleficence)
4. Η δικαιοσύνη, και συγκεκριμένα η απόδοση κοινωνικής δικαιοσύνης και ισοτιμίας/ισότητας στην υγεία και σε κάθε πολιτική υγείας συγκεκριμένα. (justice, social justice, health equity)
Με αυτήν την προσέγγιση ξεκινάμε αναλογιζόμενοι το τι είναι (ή θα έπρεπε να είναι) ηθικά σωστό, τι είναι (ή θα έπρεπε να είναι) νομικά σωστό, τι είναι (ή θα έπρεπε να είναι) το πιο αγαθό ή καλό που μπορούμε να πράξουμε (ως άτομα ή ως κοινωνία συλλογικά), τι είναι (ή θα έπρεπε να είναι) αυτό που δεν βλάπτει (ή που βλάπτει λιγότερο αν πρέπει να διαλέξουμε από μη βέλτιστες επιλογές), και τι είναι (ή θα έπρεπε να είναι) το πιο δίκαιο, που παράλληλα προάγει και διασφαλίζει την αξιοπρέπεια του ανθρώπου.
Αντιμέτωποι με την περίπτωση μας αυτή λοιπόν, ας το εξετάσουμε αναρωτώμενοι:
1.Είναι ηθικά σωστό μια γυναίκα να πρέπει να έχει δίλημμα, ούσα πιεσμένη να διαλέξει ανάμεσα στο να φέρει στον κόσμο ένα παιδί ή να συνεχίσει να εργάζεται ως επαγγελματίας στο άθλημα που αγαπάει και στο οποίο διακρίνεται; Όχι.
2.Είναι νομικά επιτρεπτό μια γυναίκα να μην προστατεύεται στο περιβάλλον εργασίας της ως επαγγελματίας στο άθλημα που αγαπάει και στο οποίο διακρίνεται όταν έχει μια εγκυμοσύνη, και επιθυμεί να φέρει στον κόσμο ένα παιδί; Όχι.
3.Είναι δυνατόν κάτι τέτοιο (το παραπάνω με το ισχύον καθεστώς) να αποτελεί την πράξη του καλού (αγαθοεργία) απέναντι στην γυναίκα και μελλοντική μητέρα; Για την ίδια την γυναίκα, σίγουρα όχι. Ίσως για τον εργοδότη να φαίνεται σωστό, αλλά κάτι τέτοιο αντιτίθεται στην κοινωνική ευθύνη ενός οργανισμού. (corporate social responsibility; labor law and workers rights)
4. Είναι αυτό κάτι που πρώτα δεν βλάπτει; Και πάλι, όχι. Το αντίθετο μάλιστα, βλάπτει καθαρά την γυναίκα επαγγελματία αθλήτρια και την ίδια της την υγεία, τόσο ψυχολογικά όσο και σωματικά, γιατί την αναγκάζει να επιλέξει ανάμεσα στα δύο: ή να απορρίψει δηλαδή την εγκυμοσύνη ή ακόμα το όνειρο της τεκνογονίας και της οικογένειας (ή της μεγαλύτερης οικογένειας σε περίπτωση που έχει ήδη ένα πρώτο παιδί) και από την άλλη το να συνεχίσει να εργάζεται και να πληρώνεται, να έχει την ασφάλειά της, ιατρικοφαρμακευτική περίθαλψη, κτλ. (Στο σημείο αυτό μπορούμε να προσθέσουμε και μια άλλη διάσταση του ιδίου θέματος, δηλαδή το πόσο βλάπτει και όλη την οικογένεια και τον σύζυγο ή άλλα μέλη ευρύτερης οικογένειας, αλλά μπορεί να αναλυθεί αλλού ή σε μελλοντικό ρεπορτάζ αυτό, η συμβολή, ο ρόλος και η στήριξη του πατέρα/συζύγου, κτλ)
5. Είναι αυτό δίκαιο, και συγκεκριμένα, αποδίδει κάτι τέτοιο (το παραπάνω με το ισχύον καθεστώς) την απόδοση κοινωνικής δικαιοσύνης και ισοτιμίας/ισότητας στην υγεία και από την πολιτική υγείας της κοινωνίας; Και πάλι, όχι. (human rights; labor law and workers rights; Pregnant Workers Fairness policy)
Άρα, λοιπόν, τι μπορεί να γίνει;
Γνωρίζω για μια περίπτωση από τα δικά μας μέρη στην άλλη πλευρά του ατλαντικού, και σε σχέση με το WΝΒΑ που θα χρησιμοποιήσω ως αναφορά, που ίσως βοηθήσει.
Κάτι που κάνουμε στις επιτροπές βιοηθικής εμείς και οι συνάδελφοί μου και είναι πάντα χρήσιμο, είναι το να αναζητούμε στην βιβλιογραφία προηγούμενα ή legal precendent όπως λέμε στην νομική γλώσσα στις ΗΠΑ. Ένα τέτοιο είναι η περίπτωση της Dearice Hamby, επαγγελματίας αθλήτριας της καλαθοσφαίρισης, από το γυναικείο NBA (δηλαδή το WNBA).
Και είναι επίσης καλό να αναλύσει κάποιος το ισχύον νομοσχέδιο από την αμερικανική Βουλή (US Congress) που είναι το εξής και προβλέπει ότι: “ο εργοδότης οφείλει να λάβει απαραίτητα λογικά μέτρα για να διευκολύνει τις έγκυες γυναίκες υπαλλήλους του”.
Στους Ολυμπιακούς Αγώνες του Παρισιού το περασμένο καλοκαίρι, παρατηρήσαμε το πολύ ενθαρρυντικό φαινόμενο, την αισιόδοξη εξέλιξη στην συμπερίληψη των γυναικών αθλητριών στους Ολυμπιακούς και συγκεκριμένα αυτών που είναι νέες μητέρες και θηλάζουν ακόμα, καθώς με πρωτοβουλία της Αμερικανίδας σπρίντερ Άλισον Φήλιξ, εγκαινιάστηκε για πρώτη φορά χώρος με ειδικά προσαρμοσμένους θαλάμους και δωμάτια θηλασμού και φροντίδας μικρών παιδιών, έτσι ώστε μητέρες που αγωνίζονται στους Αγώνες να μπορούν να περνούν χρόνο με τα νεογέννητα βρέφη τους και με τις οικογένειές τους. Με αυτόν τον τρόπο, δεν τίθεται πλέον ζήτημα ηθικού διλήμματος, δηλαδή το να πρέπει να διαλέξουν ανάμεσα στο να αγωνιστούν βγάζοντας από το μυαλό τους την οικογένεια που τις χρειάζεται με επίπτωση να σταματήσουν τον θηλασμό, ή να αποφασίσουν να φύγουν μακριά από το Ολυμπιακό χωριό ή το γήπεδο, για να μπορέσουν να επισκεφτούν την οικογένεια και τα παιδιά τους, για να θηλάσουν, κτλ.
Ο πραγματικός επίλογος θα μπει όταν η Αθηνά Παπαφωτίου και η κάθε άλλη γυναίκα επαγγελματίας αθλήτρια στην θέση της, θα μπορεί να μην έχει πια τέτοιου είδους (βιο)ηθικά διλήμματα, και θα εννοείται ότι μπορεί να πάρει άδεια μητρότητας με απολαβές καθώς και ιατροφαρμακευτική περίθαλψη για τις ανάγκες επισκέψεων σε γυναικολόγο και τις γέννησης του παιδιού συνολικά, χωρίς να πρέπει να βιαστεί γρήγορα να επιστρέψει στην εργασία και προπόνηση ενόψει της επόμενης αγωνιστικής περιόδου. Και να επιστρέψει όταν είναι έτοιμη και έρθει η ώρα, έχοντας το μυαλό της ήσυχο, ότι δηλαδή η θέση εργασίας της θα είναι ασφαλής, και θα την περιμένει.
Μέχρι να γίνει αυτό πραγματικότητα, η Αθηνά θα είναι αυτή η πρόδρομος, trailblazer όπως λέμε στα αγγλικά, αυτή που άνοιξε τον δρόμο για όλες εκείνες που θα ακολουθήσουν. Θα πρέπει να την στηρίξουμε και να της δείξουμε την ευγνωμοσύνη μας γιατί είναι άξια για το θάρρος της ως “ακτιβίστρια” για τα εργασιακά δικαιώματα όλων των Ελληνίδων γυναικών, και των μικρών κοριτσιών που θέλουν να ακολουθήσουν το παράδειγμά της.
Θα μπορούσε για παράδειγμα να φύγει στην Αμερική, και να πάει στην γενέτειρα του αθλήματος της, της πετοσφαίρισης, που τυχαίνει να είναι το Holyoke, Massachusetts, και να εργαστεί σε μια επαγγελματική ομάδα εκεί, όπου θα τα έβρισκε όλα αυτά τα εργασιακά δικαιώματα έτοιμα και εξασφαλισμένα.
H ίδια (η Αθηνά) επέλεξε να μείνει στην Ελλάδα και να παλέψει. Μακάρι να αποδειχθεί οτι άξιζε και εύχομαι πραγματικά, αυτός o “καλός και αγαθός αγώνας της” να δικαιωθεί το συντομότερο.
*Καθηγητής Κωστής Ψιμόπουλος, Βιοηθική και Ευδαιμονία, Σχολή Δημόσιας Υγείας & Ιατρική Σχολή, Πανεπιστήμιο Harvard. Προηγούμενη καριέρα: Πρωταθλητής Ελλάδας ορεινής ποδηλασίας και βαλκανιονίκης, καθηγητής φυσικής αγωγής στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο, στο Springfield College και στο Ohio State University, Πανεπιστημιακός προπονητής και πρωταθλητής στο Κολλεγιακό Πρωτάθλημα ΗΠΑ με την ομάδα ορεινής ποδηλασίας του MIT, Επίκουρος καθηγητής στο τμήμα φυσικής Αγωγής και Αγωγής Υγείας στο New York, στην επιστήμη του αθλητισμού και το Sport Management, υποδιευθυντής του αθλητικού κέντρου του MIT και πλέον καθηγητής Βιοηθικής και Ευδαιμονίας στη Σχολή Δημόσιας Διοίκησης Υγείας & Ιατρικής Σχολής στο φημισμένο Πανεπιστήμιο του Harvard. Το Gazzetta ζήτησε τη δική του οπτική, υπό το πρίσμα της βιοηθικής, για το ζήτημα.