«Η άγονη γη»: Με τη σφαίρα και το μαχαίρι! (vid)

• Ο ακλόνητος τίτλος
• «Ο ρυθμός πρέπει να έχει νόημα» (επισημάνσεις για τους στίχους)

Ο Έζρα Πάουντ είναι από τους πρώτους που είδε τον άγονο τόπο. Τον διάβασε και εντόπισε τις αντανακλάσεις του μεγάλου ταξιδιού. Ναι, η ποιητική διαδικασία είναι ταξίδι και πάντα μοναχικό! Το πόσο μακριά θα πας εξαρτάται από το πόσο γερά «πόδια» έχει η σκέψη σου. Ο δημιουργός αυτού του τόπου διέσχισε τις χώρες του κόσμου σαν σφαίρα και το προσωπικό του έδαφος σαν μαχαίρι! Το συλλογικό έγινε επίμονος εσωτερικός αντίκτυπος και το ατομικό μελαγχολική μελωδία. Το μοντερνιστικό πείραμα των αρχών του 20ου αιώνα βρήκε τη δικαιολογία του, αλλά με τον χρόνο έγινε αδιάκοπη εξήγηση. Η ασταμάτητη πορεία του τροχού μεταμόρφωσε αυτή τον τόπο σε αντιπροσωπευτική εικόνα της κρίσης του δυτικού πολιτισμού. Το πασίγνωστο ποίημα του Τ. Σ. Έλιοτ ανήκει στον κόσμο, πάντα ανήκε στον κόσμο. Ο Έλιοτ έδωσε σχήμα στην άυλη αδυναμία και μετά την «ελευθέρωσε» για να εκπαιδεύσει και να δοκιμάσει τον κόσμο. Το ζοφερό άυλο είχε γίνει η μαύρη τρύπα του άγνωστου μέλλοντος, όμως ο Έλιοτ ήταν εκεί, τη σωστή χρονική στιγμή. Ο χώρος δεν υπήρχε, η τόπος δεν υπήρχε, αυτός τα έφτιαξε και από τότε, ο σκληρός Απρίλης μας συνοδεύει και μας θυμίζει την αρχή το φινάλε και πάλι την αρχή και το άγνωστο-γνωστό άπειρο. «Η άγονη γη» -100 χρόνια μετά- ακόμη μας φιλοξενεί… [photo credits: imdb]

Ο ακλόνητος τίτλος

Το διασημότερο έργο του Έλιοτ, το έργο που έβγαλε από το αδιέξοδο την αγγλική ποίηση, το έργο που αναπτύχθηκε ως «Η έρημη χώρα» και στέκει ακλόνητο πια ως «Η άγονη γη». Η ανάλυση, λοιπόν, ξεκινά από την προμετωπίδα-ασπίδα του έργου. Όπως μαθαίνουμε από το βιβλίο «Η άγονη γη» (Εκδ. Πατάκη, εισαγωγή-μετάφραση-σημειώσεις Χάρης Βλαβιανός) ο Τάκης Παπατσώνης, ο οποίος μετέφρασε το ποίημα πρώτος, το τιτλοφόρησε Ο ερημότοπος. Ακολούθησε ο Γιώργος Σεφέρης δίνοντας τον τίτλο Η Έρημη Χώρα και στη συνέχεια ο Κλείτος Κύρου επέλεξε τον τίτλο Η ρημαγμένη γη. Άλλοι μεταφραστές συνέχισαν να χρησιμοποιούν τον τίτλο του Σεφέρη, που είχε καθιερωθεί λόγω του κύρους του ποιητή ή να προτείνουν μια ελαφρά παραλλαγή όπως το Έρημη γη. Όλες αυτές οι αποδόσεις είναι λανθασμένες. Το «waste land» δεν αναφέρεται σε κάτι «έρημο» ή «ρημαγμένο» ούτε φυσικά σε «χώρα». […] Ο ίδιος ο Έλιοτ δηλώνει ότι ο τίτλος, ο σχεδιασμός, καθώς και ένα σημαντικό μέρος του συμβολισμού του ποιήματος οφείλονται στα βιβλία της Jessie L. Weston – βιβλία τα οποία έχουν ως βασικό θέμα διάφορες τελετές γονιμότητας. «Όποιος είναι εξοικειωμένος με τα έργα αυτά θα αναγνωρίσει αμέσως αναφορές του ποιήματος σε τελετές βλάστησης», σημειώνει ο Έλιοτ. Ας μην ξεχνάμε, επίσης, του περίφημους στίχους με τους οποίους ανοίγει «Η άγονη γη». Σε αυτούς μιλά για «νεκρή γη». […] Στο πέμπτο μέρος, που τιτλοφορείται «Τι είπε η βροντή», το σκηνικό είναι πάλι ένα άνυδρο τοπίο. […] Είναι προφανές λοιπόν ότι δεν μιλάμε για «έρημη χώρα» ή «ρημαγμένη γη», αλλά για «άγονη γη».

«Ο ρυθμός πρέπει να έχει νόημα» (επισημάνσεις για τους στίχους)

«Η άγονη γη» δεν θα γραφόταν αν δεν υπήρχε η επίθεση στην αγγλική ποιητική παράδοση από τον Πάουντ και τους «εικονιστές» (σ.σ καλλιτεχνικό ρεύμα των αρχών του 20ου αιώνα). Αυτό που τη διαφοροποιεί από την ποίηση του 19ου αιώνα και ορισμένους νεότερους ποιητές (Κίπλινγκ, Ουίλφρεντ Όουεν) είναι η μερική ή ολική απόρριψη του παραδοσιακού μέτρου, ρυθμού και στροφικής μορφής.
Ο Έλιοτ γενικά δεν προτιμούσε τον ελεύθερο στίχο, όμως μέρη του ποιήματος είναι γραμμένα σ’ αυτή τη μορφή. Έγραφε σχετικά: κανένας στίχος δεν είναι ελεύθερος για τον άνθρωπο που θέλει να κάνει καλή δουλειά. Στην «Άγονη γη» -όπως και σε όλο το έργο του- αυτό που ξεχωρίζει είναι η πολυπλοκότητα στη χρήση του μέτρου. Ο Έλιοτ, όπως και ο Πάουντ, πειραματιζόταν με δύσκολες τεχνικές καταγραφής των ρυθμών της αληθινής ομιλίας. Σε πρώτη ματιά «Η άγονη γη» φαίνεται να μην ακολουθεί μετρικό μοτίβο. Εντούτοις, συχνά, ο Έλιοτ αντλεί από το κανονικό μέτρο.
Πολλοί στίχοι του ποιήματος είναι γραμμένοι σε ιαμβικό πεντάμετρο και άλλοι μοιάζουν με αυτό. Κάτι άλλο που πρέπει να επισημανθεί είναι η προσαρμογή στίχων άλλων ποιητών -Σαίξπηρ, Έντμουντ Σπένσερ, Τζον Ουέμπστερ, Άντριου Μάρβελ- στη δική του ποίηση. Με τον τρόπο αυτό ενίσχυε την τάση του για επιστροφή στο καθορισμένο μέτρο των μεγάλων αγγλικών ποιημάτων. Πέρα από τους ανομοιοκατάληκτους στίχους, χρησιμοποιεί διάφορα σχήματα ομοιοκαταληξίας για κωμικό αποτέλεσμα. […] «Η άγονη γη», επομένως, χρησιμοποιεί ευρύ φάσμα μετρικών μοτίβων, σχημάτων ομοιοκαταληξίας και τεχνικών για να φτιάξει ελεύθερο στίχο. Αν και το αποτέλεσμα φάνηκε χαοτικό στην αρχή, στο τέλος έγινε αυτό που δήλωνε ο Πάουντ: «Ο ρυθμός πρέπει να έχει νόημα».
Το ποίημα του Έλιοτ, δημοσιευμένο το 1922, περιγράφει ένα βαθύ αίσθημα απογοήτευσης προερχόμενο από τη συλλογική εμπειρία του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου και από τις προσωπικές ωδίνες του δημιουργού. Ο Έλιοτ είχε σπουδάσει στο Χάρβαρντ, τη Σορβόννη και την Οξφόρδη πριν μετακινηθεί στο Λονδίνο όπου ολοκλήρωσε τη διατριβή του για τον φιλόσοφο F.H Bradley. Εξαιτίας του πολέμου δεν μπορούσε να επιστρέψει στις ΗΠΑ να λάβει το δίπλωμα του. Ο γάμος του δεν ήταν ευτυχισμένος και υπέφερε από τον «φραγμό του συγγραφέα». Ακολούθησε η κατάρρευση. Ο ίδιος, αργότερα, περιέγραψε το ποίημα ως «την απαλλαγή από προσωπική ασήμαντη γκρίνια απέναντι στη ζωή. Απλά, ένα κομμάτι ρυθμικής γκρίνιας». Μολαταύτα, το ποίημα ξεπερνά την προσωπική κατάσταση του Έλιοτ και αντιπροσωπεύει τη γενικότερη κρίση στον δυτικό πολιτισμό.

Πηγές
-«Η άγονη γη» (Εκδ. Πατάκη, εισαγωγή-μετάφραση-σημειώσεις Χάρης Βλαβιανός)

-«The Waste Land» (campuspress.yale.edu/modernismlab/the-waste-land)