«Κουρδιστό Πορτοκάλι»: Εξηγώντας τη βία

Τι έκανε το «Κουρδιστό Πορτοκάλι» στον θεατή; Του αποκάλυψε την άγρια όψη της ζωής. Όχι σχηματικά, επιφανειακά και με διδακτικό ύφος. Έδειξε -και δείχνει- στο κοινό αυτό που χανόταν τότε, στα 70’s, κάτω από την εύθραυστη πρόοδο, την καταναλωτική μανία και τη μανιώδη διαχείριση της εικόνας. Ο κοινωνικός αποκλεισμός ήταν εκεί. Το χαμηλό βιοτικό επίπεδο ήταν εκεί. Οι ανισότητες ήταν εκεί. Η διαβρωτική δύναμη του χρήματος ήταν εκεί. Η μοναξιά ήταν εκεί. Δεν αρκούσαν τα λαμπερά χρώματα της μόδας, η εξωστρέφεια στην επικοινωνία, η τεχνολογική εξέλιξη και η υποτυπώδης προνοιακή πολιτική των κρατών της δυτικής Ευρώπης. Η ανάγκη για επιβεβαίωση, επιβίωση και κυριαρχία σε κοινωνικό επίπεδο διοχετευόταν μέσα από τον θυμό, την παραίτηση και τη λούμπεν συμπεριφορά. Η παραβατικότητα, που άγγιζε τα όρια του σκληρού εγκλήματος, ήταν «κανονικότητα» για τους νέους των υποβαθμισμένων περιοχών. Στο νοσηρό περιβάλλον που η καθεστηκυία τάξη έκανε πως δεν έβλεπε, εκεί γεννιούνταν τύποι σαν τον «Alex DeLarge», εκεί αποκαλύπτονταν οι κορυφές του εγκλήματος -φόνος- και εκεί ερχόταν «η σιδερένια γροθιά» του συστήματος για να συνετίσει τους απείθαρχους. Το «Κουρδιστό Πορτοκάλι» κατάλαβε από πού ήρθε αυτή η βία -κυρίως των νέων- και μας έδωσε την απάντηση στο «γιατί;». Ας μπούμε, λοιπόν, στην καρδιά του «Κουρδιστού Πορτοκαλιού».

Ας το πούμε ορθά κοφτά: η βία είναι εγγενές στοιχείο του κυρίαρχου οικονομικού συστήματος. Αυτό δείχνει ξεκάθαρα ο Κιούμπρικ και πάνω σε αυτό βασίζει τη ανάλυση του για το επίμαχο θέμα. Τα ερεθίσματα που λαμβάνει ο νέος κάθε εποχής, διαχρονικά, είναι αποτέλεσμα βίαιων δράσεων-αντιδράσεων που προκαλεί η υπεράσπιση και διεκδίκηση της εξουσίας. Φέρτε την εικόνα της συμμορίας του Alex. Και οι τέσσερις ντυμένοι ομοιόμορφα και με συγκεκριμένο τρόπο δράσης. Επιθέσεις κυρίως σε αδύναμους, υπολογισμένες σε χρόνο και τρόπο. Τι προκύπτει; Αποκόμιση εύκολου κέρδους και πρόσκαιρη εδραίωση της εξουσιαστικής θέσης των τεσσάρων νεαρών. Η δημιουργία των επικίνδυνων νέων δεν είναι αποτέλεσμα της αδιάφορης οικογένειας. Δεν είναι αποτέλεσμα της φτώχειας και της ανεργίας. Όχι. Αυτά είναι συμπτώματα ενός κυνικού και σάπιου συστήματος. Η επιβολή και ο έλεγχος αγορών, κοινωνιών, συνειδήσεων, είναι η αιτία και η πηγή βρίσκεται στο εξουσιαστικό σύστημα. Αν αμφιβάλλετε ανακαλέστε στη μνήμη σας -ή δείτε την ταινία- το σημείο που γίνεται πλύση εγκεφάλου στον Alex. Σκοπός της «θεραπείας» είναι να… εξαχθεί η βία από το μυαλό του! Και πώς «επιτυγχάνεται» αυτό; Μα, παρακολουθώντας για ώρες βίαιες σκηνές από τον κινηματογράφο! Σ’ αυτές απεικονίζεται η ανθρώπινη βαρβαρότητα. Οι θηριωδίες δεν έχουν σταματημό, ούτε γεωγραφικό ούτε χρονικό. Πάντα και παντού η βίαιη εισβολή-επιβολή… Η ανθρωπότητα προχώρησε χέρι-χέρι με τη βία και δεύτερη έγινε αναπόσπαστο κομμάτι της πολιτισμικής έκφρασης της! Πώς, λοιπόν, ο νεαρός Alex -και κάθε νεαρός- να μείνει μακριά από τη βία; Και τι κάνει το πολιτικό/εξουσιαστικό σύστημα; Την ανακυκλώνει! Οι τρόποι αναρίθμητοι. Μέσα από τις υποβαθμισμένες γειτονιές. Μέσα από τα «σωφρονιστικά» καταστήματα κράτησης. Μέσα από την καλλιέργεια της ατομικιστικής συμπεριφοράς και της ανάγκης για χρήματα, θέση ισχύος, προσωπική ασφάλεια. Ο κεντρικός ήρωας του φιλμ ζει σε παρατημένη συνοικία. Όταν μπαίνει στη φυλακή η καταστολή δίνει και παίρνει. Όταν αποφυλακίζεται και είναι πια πνευματικά ακινητοποιημένος, συναντά τους παλιούς «φίλους». Οι πρώην παραβατικοί νεαροί έχουν ενταχθεί στην αστυνομία και εκτονώνουν τον σαδισμό τους σε αυτούς που δεν μπορούν να αντιδράσουν. Όσο για την οικογένεια του, αυτή έχει νοικιάσει το δωμάτιο του σε έναν ξένο και τον στέλνει στην ερημιά των δρόμων! Ακόμη και οι γέρο επαίτες τον εκδικούνται με τον ίδιο τρόπο που τους φέρθηκε κάποτε: τον περικυκλώνουν και τον χτυπούν. Η βία της εξουσίας ξανά και ξανά. Γίνεται αναφορά -όχι εκτενής- και στον ρόλο της θρησκείας. Μόνο όμως για να δείξει την αδυναμία και την υποκρισία αυτής. Η βία, λοιπόν, είναι βασικό συστατικό του εκάστοτε εξουσιαστικού οργανισμού και έχει θέση στη σκέψη και τη δράση του ανθρώπου. Και εδώ έρχεται το επόμενο ερώτημα: Γιατί δεν είναι όλοι οι νέοι σαν τον Alex DeLarge;

Η ταινία δεν απαντά άμεσα στο προηγούμενο ερώτημα. Ο Κιούμπρικ έδειξε πού πρέπει να κατευθυνθεί η βία που έχουμε μέσα μας και εμμέσως εξήγησε το «γιατί» δεν γίνονται όλοι σαν τον Alex. Τι λέει, λοιπόν, μέσα από «Το Κουρδιστό Πορτοκάλι»; Μη στρέφεις τη βία στον εαυτό σου, αλλά στο σύστημα που τη γεννά! Η ιστορία του Alex αποδεικνύει γιατί δεν πρέπει να στρέφεις το μάγουλο από την άλλη πλευρά, όπως και γιατί έχει ρόλο και θέση η δημόσια πρόνοια και παιδεία στη σύγχρονη κοινωνία. Η μόρφωση σε γνωσιακό και ηθικό επίπεδο είναι κομβικής σημασίας για τη σωστή αντίδραση. Δεν αρκεί από μόνη της φυσικά, αλλά πρέπει να υπάρχει και πρόνοια. Η τελευταία, όμως, δεν πρέπει να αφορά μόνο την ελεημοσύνη και τη φιλανθρωπία. Η εκ των προτέρων σκέψη είναι η πρόνοια που χρειάζεται ο νέος, σε κάθε εποχή, σε κάθε τόπο. Τι σημαίνει αυτό; Να έχεις τη σύνεση και την ψυχραιμία να διαλέξεις τον σωστό δρόμο. O Alex De Large και οι φίλοι του, οι «droogs», δεν είναι καθόλου ψύχραιμοι και επιλέγουν να στραφούν στους αδύναμους και στον εαυτό τους. Δεν συνειδητοποιούν ότι κάθε παραβατική, λούμπεν, συμπεριφορά τους βυθίζει στο τέλμα της ανυπαρξίας και του κοινωνικού αποκλεισμού. Η σύγκρουση με το αδιέξοδο της καταστολής είναι αναπότρεπτη και όταν συντελείται είναι σκληρή και αδιανόητα βίαιη. Όταν ο επόπτης του Alex, ο PR Deltoid, τον επισκέπτεται μετά από μια άγρια νύχτα του, του λέει Σας μελετάμε τόσα χρόνια, προσπαθούμε να καταλάβουμε τι θέλετε, τι τρέχει στο μυαλό σας… Στην ουσία ομολογείται η αδυναμία της προηγούμενης γενιάς να καταλάβει και να κατευθύνει τη νεότερη. Η καθεστηκυία τάξη δεν θέλει σκεπτόμενους πολίτες, μόνο τυπικά μορφωμένους με αντιδράσεις παθητικές. Συνεπώς, η δίχως πυξίδα βία θα εκδηλώνεται απρόβλεπτα και άγρια, καταστρεπτικά. Η ορθή εκ των προτέρων σκέψη προβάλλει μέσα από τα αντιπαραδείγματα που θέτει η ταινία: η οικογένεια που νοιάζεται παρά τις δυσκολίες (όχι αυτή που έχει o Alex). Η παρουσία της πολιτείας στον κοινωνικό και μορφωτικό τομέα (όχι η παρατημένη γειτονιά του Alex και η απαξίωση του σχολείου). Η αληθινά σωφρονιστική πολιτική και η φιλεύσπλαχνη θρησκεία. (όχι η καταστολή και τα πειράματα, όχι η υποκρισία της εκκλησίας). Οι νέοι που βρίσκουν αυτές τις διεξόδους, είναι αυτοί δεν γίνονται σαν τον Αlex De Large.

Η ταινία βασίζεται στο βιβλίο του Άντονι Μπέρτζες και η ιστορία πίσω από τη δημιουργία του έχει σχέση με το θέμα της βίας. Ο Μπέρτζες, καθηγητής Αγγλικών και Λογοτεχνίας, το 1959, στη διάρκεια μαθήματος του, έχασε τις αισθήσεις του. Οι γιατροί που τον εξέτασαν διαπίστωσαν όγκο στον εγκέφαλο και τον ενημέρωσαν ότι είχε ελάχιστο χρόνο ζωής. Στο διάστημα που του απέμενε αποφάσισε να εντείνει τις συγγραφικές του προσπάθειες με σκοπό να μαζέψει χρήματα. Ένα από τα βιβλία που προέκυψαν, λοιπόν, ήταν «Το Κουρδιστό Πορτοκάλι». Γενεσιουργός αιτία υπήρξε ο βιασμός της γυναίκας του, μπροστά στα μάτια του (!), το 1943 από τέσσερις στρατιώτες. Αυτό οδήγησε σε αποβολή εμβρύου και σε μια ατέλειωτη οικογενειακή τραγωδία. Το μήνυμα του βιβλίου, σύμφωνα με τον Μπέρτζες, ήταν «η χριστιανική ελευθερία θέλησης και η δύναμη της συγχώρεσης». Η ταινία εν μέρει αντιστρέφει το μήνυμα και προτάσσει το εξής: Καμία συγχώρεση σε αυτούς που καταστρέφουν την ελευθερία βούλησης.
Ο Κιούμπρικ ενθουσιάστηκε με το βιβλίο του Μπέρτζες. Δήλωνε χαρακτηριστικά: «Ήμουν ενθουσιασμένος με όλα. Με την πλοκή, τις ιδέες, με τους χαρακτήρες και, φυσικά, με τη γλώσσα. Εννοείται ότι με συνεπήραν οι συναρτήσεις της ιστορίας σε διάφορα επίπεδα: στο πολιτικό, στο κοινωνιολογικό, στο φιλοσοφικό και πάνω απ’ όλα στο ονειρικό, ψυχολογικό-συμβολικό επίπεδο». Η πρεμιέρα της ταινίας έγινε στις 19 Δεκεμβρίου 1971. Στις ΗΠΑ κρίθηκε ακατάλληλη και μετά από ένα χρόνο κατηγορήθηκε για υποκίνηση εγκλημάτων! Οι βρετανικές εφημερίδες και τα δικαστήρια αναφέρονταν στην ταινία προσδιορίζοντας την ως σύμβολο της νεανικής βίας! Χρειάστηκαν 113 μέρες γυρισμάτων για να ολοκληρωθεί και 74 λήψεις για την τελευταία σκηνή. Ο Μάλκολμ ΜακΝτάουελ ήταν η επιλογή του Κιούμπρικ από την αρχή για τον ρόλο του Alex. Το μήνυμα της βίας, λοιπόν, οι φορείς και τα μέσα αυτής αποτυπώνονται ξεκάθαρα στο φιλμ. Η τελεία όμως δεν μπαίνει εδώ. Υπάρχει και ο Μπετόβεν, ο Λούντβιχ βαν, όπως λέει και ο Alex. Είναι η τελευταία ελπίδα, ο φάρος στην ταραγμένη ζωή του βίαιου νέου. Η ομορφιά -γιατί η μουσική τι άλλο είναι;- μπορεί να γίνει σανίδα σωτήριας πριν τη βουτιά στο κενό.

Πηγή
-kubrick.kfe