Τζιμ Τζάρμους: Για πάντα ανεξάρτητος!

Τα λόγια τα δικά μας μπορούν να περιμένουν. Ας δώσουμε την πρωτιά στον ίδιο τον δημιουργό. Το 2004 μοιράστηκε τους πέντε «κανόνες» του για τη δημιουργία ταινιών. Ας τους δούμε.

Κανόνας 1ος: Δεν υπάρχουν κανόνες! Υπάρχουν τόσοι τρόποι να γυρίσεις μια ταινία όσοι και οι υποψήφιοι κινηματογραφιστές. Είναι ανοιχτή φόρμα (η κινηματογράφηση). […] Γι’ αυτό αφήστε τους κανόνες και θεωρήστε όσα θα διαβάσετε προσωπικές σημειώσεις. Καθένας έχει τον τρόπο του να δημιουργεί τις “σημειώσεις” του. Εάν σας πει κάποιος πως υπάρχει μόνο ένας τρόπος, ο δικός του, τότε απομακρυνθείτε απ’ αυτόν σωματικά και φιλοσοφικά.

Κανόνας 2ος: Μην αφήνετε τους γ@#&ες να σας ελέγξουν! Μπορούν να σε βοηθήσουν, μπορούν και όχι, Να σε σταματήσουν, όμως, δεν μπορούν! Οι άνθρωποι που χρηματοδοτούν, προωθούν, διανέμουν τις ταινίες δεν είναι κινηματογραφιστές. Δεν αφήνουν τους δημιουργούς να ανακατευτούν στη δουλειά τους, να τους κάνουν υποδείξεις. Γι’ αυτό και οι δημιουργοί δεν πρέπει να τους αφήνουν να εμπλέκονται στην εργασία τους. Ας έχετε κι ένα όπλο μαζί σας…Επίσης, αποφύγετε τους κόλακες, με κάθε κόστος! Υπάρχουν -πάντα- άνθρωποι που θέλουν να εμπλέκονται στη διαδικασία (δημιουργίας ταινίας) για να βγάλουν χρήματα, να γίνουν διάσημοι ή να πηδήξουν.

Κανόνας 3ος: Η παραγωγή υπηρετεί την ταινία και όχι η ταινία την παραγωγή. Δυστυχώς, στον κόσμο της κινηματογράφησης συμβαίνει το αντίθετο. Η ταινία δεν φτιάχνεται για να εξυπηρετεί τον προϋπολογισμό, το πρόγραμμα ή τα βιογραφικά όσων εμπλέκονται.

Κανόνας 4ος: Η κινηματογραφική δημιουργία είναι συνεργατικό εγχείρημα. Έχεις την ευκαιρία να δουλέψεις με ανθρώπους που οι σκέψεις και οι ιδέες τους ίσως να είναι καλύτερες από τις δικές σου. Φρόντισε να μείνουν συγκεντρωμένοι στη δουλειά τους και όχι να κάνουν κάποιου άλλου. Να φέρεσαι στους συνεργάτες σου με σεβασμό και να τους αντιμετωπίζεις ισότιμα. […] Η ιεραρχία αφορά φουσκωμένα εγώ ή ανθρώπους του στρατού. Εάν έχεις κάνει καλές επιλογές συνεργατών, είναι πιθανό να ανεβάσουν την ποιότητα της ταινίας. Εάν δεν θες να δουλεύεις με άλλους ανθρώπους, γίνε ζωγράφος ή συγγραφέας. (και αν θες να γίνεις δικτάτορας, νομίζω ότι αυτές τις μέρες αρκεί να μπεις στην πολιτική).

Κανόνας 5ος: Τίποτα δεν είναι πρωτότυπο! Κλέψτε από οπουδήποτε υπάρχει σύνδεση με την έμπνευση, με τη φαντασία σας. Καταβροχθίστε παλιές ταινίες, νέες, βιβλία, πίνακες ζωγραφικής, φωτογραφίες, ποιήματα, όνειρα, τυχαίες συζητήσεις, αρχιτεκτονικά επιτεύγματα, γέφυρες, πινακίδες δρόμων, δέντρα, σύννεφα, σώματα νερού, φως και σκιές. Επιλέξτε να κλέψετε πράγματα που μιλούν στην ψυχή σας. Εάν το κάνεις αυτό, η δουλειά σου (και η κλεψιά) θα είναι αυθεντική. Η αυθεντικότητα είναι ανεκτίμητη. Η πρωτοτυπία είναι ανυπόστατη. Και μην κρύβετε την κλεψιά σας! Αν θέλετε, κιόλας, γιορτάστε την! Σε κάθε περίπτωση να θυμάστε τι έχει πει ο Ζαν-Λυκ Γκοντάρ: «Δεν είναι από πού παίρνεις πράγματα. Είναι πού τα πηγαίνεις».

Η αγάπη του Τζάρμους για τη μουσική ενώνει τις δουλειές του. Τα σάουντρακ των ταινιών του είναι ξεχωριστά και σίγουρα άξια αναφοράς. Το ηχητικό αποτέλεσμα (ήχοι-μουσική), αν και προσεκτικά σχεδιασμένο, ποτέ δεν αποσπά τον θεατή από την αφήγηση, τους διαλόγους, τις εικόνες. Η Σάρα Πιάτσα (Sara Piazza), η οποία έχει γράψει βιβλίο (!) για τον τρόπο που χρησιμοποιεί τη μουσική ο Τζάρμους, αναφέρει ότι «είναι εκλεκτική και μετρημένη. Όλοι οι ήχοι είναι ίσοι. Βρισκόμαστε σε μια ηχητική δημοκρατία (sic)». Η μουσική είναι η μούσα του και συχνά στις ταινίες του εμφανίζονται πασίγνωστοι μουσικοί. Τομ Γουέις, Ίγκυ Ποπ, RZA, Σελένα Γκόμεζ… Η μουσική δεν λειτουργεί (μόνο) συμπληρωματικά. Στις δουλειές του Τζάρμους γίνεται αναπόσπαστο κομμάτι της αφήγησης. Στο μουσικό σύμπαν του ΤΤ έχει θέση ο Σούμπερτ και οι Sleep (συγκρότημα μέταλ), το ραπ του RZA και ο Νιλ Γιανγκ… Η ποικιλομορφία αυτή δείχνει πόσο μεγάλη είναι η αγάπη του δημιουργού για τη μουσική. Σε αυτόν τον κόσμο μέσα στον κόσμο του Τζάρμους, η μπάντα του, οι Squrl, διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο. Η ψυχεδελική ανατροφοδότηση και τα παραμορφωμένα ορχηστρικά του γκρουπ, προκαλούν την ψυχή των ταινιών του.
Ας δούμε, όχι με χρονολογική σειρά, το μουσικό περιεχόμενο των ταινιών του.
Στο φιλμ Στα όρια του ελέγχου (2009) υπάρχουν οι μελωδίες των «Boris» (ιαπωνική μπάντα πειραματικής ροκ) των «Earth» (αμερικανικό γκρουπ πειραματικής ροκ), των «Sunn O» (μέταλ πειραματικό) κ.α. Στην ταινία Μόνο οι εραστές μένουν ζωντανοί (2013), ακούμε τους «Squrl» και τον ολλανδό λαουτίστα Γιόζεφ φαν Βίσεμ. Σειρά έχει το μουσικό θέμα της ταινίας Ο νεκρός (1995). Ο Νιλ Γιανγκ δεν ήταν πρόθυμος να γράψει τη μουσική. Όταν, όμως, είδε το πρώτο μοντάζ, άλλαξε γνώμη. Με την κιθάρα του, την τροποποιημένη «Old Black», αυτοσχεδίαζε καθώς παρακολουθούσε το φιλμ. Κελαρυστοί ήχοι, κύματα που ξύνουν την επιφάνεια και φευγάτες αντηχήσεις. Πολλά κομμάτια είναι διανθισμένα με ηχητικά χτυπήματα της ταινίας. Το σάουντρακ -αν και μέρος του συνόλου- διαχωρίστηκε με τον τρόπο του και κέρδισε τη δική του σπουδαιότητα! Τα σόλο του Γιανγκ παραμένουν κλασικά. Τυχερός ο Τζάρμους. Και ερχόμαστε (έρχεται) στον μέγα Τομ Γουέιτς! Πάμε πίσω στο 1986 και στην ταινία Στην παγίδα του νόμου. Το σκορ (score) ανήκει στον Τζον Λούρι, ωστόσο το «Jokey Full of Bourbon» ξεχωρίζει αμέσως. Το 1992, ο Γουέιτς υπογράφει το σάουντρακ στην ταινία Μια νύχτα στον κόσμο. Εδώ πρέπει να βγούμε, για λίγο, από τον μουσικό κόσμο του Τζάρμους και να επισημάνουμε το εξής για τον Γουέιτς: ενσαρκώνει την ψυχή της αισθητικής και της φιλοσοφίας του Τζάρμους. Οι πλάνητες του ενός βρίσκουν τον έναν και μοναδικό πλάνητα. Φεύγουμε από τον Γουέιτς και πάμε στην ανθολογία Καφές και τσιγάρα (2003). Και τι δεν θα ακούσετε εδώ! Από Τζέρι Μπερντ (κάντρι, χαβανέζικη), Τσακ Μπέρι (ροκ εν ρον, ρυθμ εν μπλουζ), μέχρι Ίγκι Ποπ (ροκ, χαρντ ροκ) και Funkadelic (φανκ, άσιντ, ψυχεδελικό ροκ). Και η μουσική δεν τελειώνει εδώ. Σαν πινελιές του Πόλοκ αφήνουμε εδώ τα εξής: Σκρίμιν Τζέι Χόκινς και «I put a spell on you» για τo Πέρα από τον παράδεισο (1984). «RZA», Ρόμπερτ Ντιγκς των «Wu Tang Clan» και τα λόγια, η μουσική του για Ghost Dog: Ο τρόπος του Σαμουράι (1999). Ο Τζάρμους έχει παραδεχθεί ότι χωρίς ταινίες μπορεί να ζήσει, χωρίς μουσική, όχι. Κάτι καταλάβαμε.

Ο κινηματογραφικός-δημιουργικός κόσμος του Τζάρμους σε μια φράση: Η ζωή δεν έχει πλοκή. Γιατί να έχουν οι ταινίες ή η μυθοπλασία; Ποιος το έχει παρατηρήσει; Πολλοί. Μπορεί. Ίσως. Ποιος το έχει πει και το έχει παρουσιάσει στη μεγάλη οθόνη; Ένας, ο σκηνοθέτης που παρουσιάζουμε και αγαπάμε. Ο ΤΤ είναι κινηματογραφιστής που ενδιαφέρεται για το τι συμβαίνει στο περιθώριο της ζωής. Δεν προσπαθεί να εξηγήσει τα «γιατί;» και τα «τι;», αλλά το πώς οδηγήθηκαν οι άνθρωποι στις καταστάσεις που δημιούργησαν ή τους βρήκαν. Έγνοια του είναι να τεκμηριώσει τα κοσμικά γεγονότα που πολλοί θεωρούν δεδομένα. Για τον Τζάρμους οι συναρπαστικές στιγμές είναι και εκεί. Στα έργα του κυριαρχούν οι χαρακτήρες που δεν δείχνουν να έχουν κατεύθυνση στη ζωή. Είναι οι άνθρωποι που μπλέκουν σε περιπέτειες, όπως συμβαίνει στην αληθινή ζωή δηλαδή.
Ο Τζάρμους γεννήθηκε στο Οχάιο και ήθελε να γίνει συγγραφέας. Το 1971 μετακόμισε στη Νέα Υόρκη και στο πανεπιστήμιο Κολούμπια παρακολούθησε μαθήματα αμερικάνικης και αγγλικής λογοτεχνίας. Το τελευταίο εξάμηνο πριν την αποφοίτηση πήγε στο Παρίσι. Εκεί μελέτησε γαλλική λογοτεχνία και εκεί ανακάλυψε το σινεμά. Η ανακάλυψη έγινε εμμονή και όταν επέστρεψε στις ΗΠΑ εγγράφτηκε στη σχολή κινηματογράφου του NYU (πανεπιστήμιο Νέας Υόρκης). Την ίδια περίοδο είχε γίνει μέλος της μπάντας «Del-Byzanteens». Εκείνα τα χρόνια του NYU δεν του πρόσφεραν σχεδόν τίποτα, μια και αργότερα εκτίμησε ότι ήταν χάσιμο χρόνου. Παρ’ όλα αυτά, είχε την τύχη να γνωρίσει τους Νίκολας Ρέι (κινηματογραφιστής), Τομ ΝτιΤσίλο. Ο τελευταίος ήταν διευθυντής φωτογραφίας στις ταινίες Πέρα από τον παράδεισο, Διακοπές διαρκείας. Πριν φύγει από το NYU έμαθε πολλά για τα τεχνικά ζητήματα του κινηματογράφου. Μολαταύτα, έπρεπε να μάθει μόνος του πώς να δουλεύει με τους ηθοποιούς. Ο Τζάρμους στήνει τις ταινίες του πάνω στους ηθοποιούς, από κει ξεκινάνε όλα. Δημιουργεί πρώτα το πρόσωπο, συχνά έχει στο μυαλό του συγκεκριμένο ερμηνευτή, και μετά η πλοκή σαν να υπαγορεύεται μόνη της στον χαρακτήρα! Πριν γίνει οποιαδήποτε κινηματογράφηση, οι ηθοποιοί κάνουν πρόβες σε σκηνές που δεν καταγράφονται. Η τακτική αυτή έχει σκοπό να ενισχύσει την προσωπικότητα του (φανταστικού) χαρακτήρα. Ο Τζάρμους επιδιώκει ολοκληρωμένους χαρακτήρες μπροστά από την κάμερα. Θέλει να έχουν τη δική τους ιδιοσυγκρασία, τις δικές τους αποχρώσεις.
Η πρώτη ταινία ήρθε αφού εγκατέλειψε το NYU. Το Διακοπές διαρκείας (1980) είναι προοίμιο γι’ αυτούς και αυτά που τα παρασύρει το ρεύμα. Τέσσερα χρονιά μετά θα μας δώσει το Πέρα από τον παράδεισο (1984). Εδώ καθιερώνει το στιλ του που συμπυκνώνεται στις εξής γραμμές: μινιμαλιστικά σετ, μεγάλες λήψεις, ελάχιστη κίνηση της κάμερας που τονίζεται από σταδιακή υποχώρηση στο ασπρόμαυρο. Με το Πέρα από τον παράδεισο στην ουσία όρισε το «Ανεξάρτητο Αμερικανικό Σινεμά». Ο Τζάρμους δίνει σημασία στο εγκόσμιο, στο καθημερινό, το εξερευνά και παράγει εντυπωσιακά αποτελέσματα. Δυο χρονιά μετά έρχεται το Στην παγίδα του νόμου (1986). Εδώ, εντοπίζεται εξέλιξη στο ύφος του. Καθοριστική η συμβολή του διευθυντή φωτογραφίας Ρόμπι Μιούλερ. Το 1989 μας δίνει το Mystery Train (η Αμερική μέσα από τα μάτια των αουτσάιντερ) και το 1992 το Μια νύχτα στον κόσμο. Εδώ, έρχεται σε επαφή με τον κόσμο του Χόλυγουντ (λόγω καστ). Τρία χρονιά μετά παραδίδει στο κοινό το -εμβληματικό πια- φιλμ Ο νεκρός (1995). Ναι, εδώ έχουμε γουέστερν, χωρίς όμως να φεύγει από τη δομή του road movie. Λίγο πριν το τέλος του 20ου αιώνα ένα… φάντασμα! Το Ghost Dog: The Way of the Samurai (1999) γράφτηκε για τον Φόρεστ Γουϊτάκερ. Και ο Τζάρμους συνεχίζει. Καφές και τσιγάρα (2003), Σπασμένα λουλούδια (2005)… Η νέα χιλιετία, όμως, έχει ήδη κατακτηθεί! Η κληρονομιά του στον κινηματογράφο τεράστια. Ποτέ δεν εντάχθηκε στο συνηθισμένο, στην επικρατούσα τάση των ΗΠΑ. Ίσως επειδή οι ταινίες του έχουν «ευρωπαϊκές ευαισθησίες». Εξάλλου, ο Τζάρμους ποτέ δεν επιδοκίμασε τη μανία με την ποπ κουλτούρα. Η ελπίδα του ήταν (σ.σ και είναι προφανώς) να οδηγεί το κοινό σε άλλα καλλιτεχνικά-πνευματικά μονοπάτια. Εάν κάποιος δει τον Νεκρό και μετά ψάξει την ποίηση του Μπλέικ, τότε ο Τζάρμους θα είναι για πάντα ευχαριστημένος. Γι’ αυτό, δείτε τις ταινίες του και αναζητήστε τη μουσική, την ποίηση και τη φιλοσοφία που σας προσφέρει. Τζιμ Τζάρμους, είσαι ο άνθρωπος μας!

Πηγές
-Jarmusch, Jim [Senses of Cinema]

-A listener’s guide to the world of Jim Jarmusch [Crack Magazine]

-Jim Jarmusch’s Golden Rules for Filmmaking [faena.com]