Μακμπέθ: Όταν η γλώσσα γίνεται ξίφος!

Και τι είναι ο Μακμπέθ; Αυτό που πολεμάμε. Και τι είναι ο χαρακτήρας του; Αυτό που δεν τολμάμε να παραδεχτούμε. Και τι είναι η φιλοδοξία του; Αυτό που φοβόμαστε και αυτό που ενδόμυχα θέλουμε. Ο Μακμπέθ είναι το αρχέγονο, το πανανθρώπινο, το δυνατό και αδύνατο σημείο της ζωής μας. Ο Μακμπέθ θέλει να διανύσει τον δρόμο προς την εξουσία καταπίνοντας τα ροδοπέταλα των προθέσεων του. Τα αγκάθια των ρόδων είναι οι λαβές των πληγών της σάρκας και το αίμα ο δρόμος της ισχύος και της καταστροφής! Ο Μακμπέθ είναι ιστορία παραδοχής, ανομολόγητης πρόθεσης και συντριπτικής ντροπής. Ο Μακμπέθ είναι το ξάφνιασμα της τύχης και το παράδειγμα της ύβρης. Ο Μακμπέθ είναι η μαριονέτα και αυτός που κόβει το νήμα της ζωής. Ο Μακμπέθ δεν σκέφτεται το να ζει κανείς ή να μη ζει, σκέφτεται το να εξουσιάζω τη ζωή ή να μην την εξουσιάζω; Το δίλημμα διαλύεται από το αίμα του «εχθρού» και απ’ αυτό που δεν χωρά στις φλέβες του ασυγκράτητου ανθρώπου. Ο Μακμπέθ είναι ο άδειος θρόνος, το λερωμένο στέμμα και το διαβολικό σπέρμα που ποτέ δεν πεθαίνει! Ο Μακμπέθ κόβει το πυκνό στρώμα του χρόνου και εμείς κρατάμε την ανάσα μας.

Πρώτα οι δυναστείες των Τυδώρ, Στιούαρτ και η Αγγλική Μεταρρύθμιση. Σύμφωνα με την τελευταία η Αγγλία θα μετατρεπόταν από καθολική σε προτεσταντική χώρα. Ο Ερρίκος Η΄ πιστώνεται την εκκίνηση του όλου εγχειρήματος, ενώ δεν δίστασε να ζητήσει από τον Πάπα, το 1527, να ακυρώσει τον γάμο του με την Αικατερίνη της Αραγονίας. Όλα αυτά οδήγησαν στην ίδρυση της Εκκλησίας της Αγγλίας το 1534-36. Επικεφαλής δεν ήταν πια ο Πάπας, αλλά ο βασιλιάς! Τα χρόνια που προηγήθηκαν της γέννησης του Σαίξπηρ, η Αγγλία πέρασε μια περίοδο πολιτικής/θρησκευτικής αναταραχής. Τα τρία παιδιά του Ερρίκου Η΄ δεν κάθισαν αρκετά στον θρόνο και η χώρα ταλαντεύτηκε ανάμεσα στον Καθολικισμό και τον Προτεσταντισμό. Η επικρατούσα τάση διαμόρφωνε το άγριο πλαίσιο των διώξεων και της βίας έναντι των απίστων. Έτσι, η τιμωρία έπεφτε στα κεφάλια και καθολικών και προτεσταντών.
Το 1558 ξεκινά η βασιλεία της Ελισσάβετ Α΄. Οι ιδεολογικές αναταραχές, οι διαμάχες, δεν έλειψαν. Παρ’ όλα αυτά, κράτησε τα ηνία της χώρας για 44 χρόνια και της έδωσε τη σταθερότητα που της έλειπε. Εξαιτίας της η Αγγλία εδραίωσε τη θέση της ως πολιτική δύναμη της Ευρώπης. Ο Προτεσταντισμός έγινε η επίσημη θρησκεία του κράτους. Η αλλαγή στην πολιτική τύχη της χώρας ευνόησε και τον τομέα των τεχνών, των γραμμάτων. Η λογοτεχνία, ιδιαίτερα αυτή που κυριαρχούσε το ιδιωματικό ύφος, άνθισε, ενώ ο λαός ήρθε σε επαφή με τον υπόλοιπο κόσμο. Η άσκηση της εξουσίας από την Ελισάβετ Α΄ επηρέασε σημαντικά την αγγλική λογοτεχνία. Ποιητές και δραματουργοί όπως οι Φίλιπ Σίντεϊ, Έντμουντ Σπένσερ, Κρίστοφερ Μάρλοου κ.α αναδείχθηκαν εκείνη την περίοδο. Μέσα σε αυτούς και ο Ουίλιαμ Σαίξπηρ.
Η Ελισάβετ Α΄ δεν παντρεύτηκε και δεν άφησε απογόνους. Ίσως ήταν ο τρόπος της για να μείνει ανεξάρτητη και να μη χάσει τη δύναμή της. Όταν πέθανε, το 1603, τερματίστηκε και η δυναστεία των Τυδώρ. Τη διαδέχθηκε ο Ιάκωβος ΣΤ΄ (Σκοτίας) και Α΄ (Αγγλίας, Ιρλανδίας). Απ’ αυτόν ξεκινά η δυναστεία των Στιούαρτ. Στη διάρκεια της βασιλείας του η Αγγλία συνέχισε να είναι αποικιακή και εμπορική δύναμη. Η λογοτεχνική έκφραση έγινε πιο έντονη. Ο νέος βασιλιάς ήταν παραγωγικός συγγραφέας και συνδύαζε τη συγγραφική δραστηριότητα με την πολιτική φιλοδοξία. Ήθελε να παγιώσει την εξουσία της μοναρχίας και να ενώσει τα δυο βασίλεια, της Σκοτίας και της Αγγλίας, κάτω από το όνομα Μεγάλη Βρετανία. Οι διαρκείς προστριβές με το Κοινοβούλιο και η δυσαρέσκεια για τις εξωφρενικές δαπάνες του, ξεκίνησαν μια παρατεταμένη διαμάχη που κορυφώθηκε με τον εμφύλιο (1642-1651). Σε αυτόν έχασε τον γιο και διάδοχό του Κάρολο Α΄.
Η διάρκεια ζωής του Σαίξπηρ εκτείνεται σε αυτές τις περιόδους, της Ελισάβετ Α΄ και του Ιάκωβου ΣΤ΄και Α΄. Η εύθραυστη σταθερότητα στριμώχτηκε από δεκαετίες αβεβαιότητας και αναταραχής. Η λογοτεχνία της εποχής είχε άφθονα θέματα να επεξεργαστεί: πολιτική διαδοχή και συμμαχίες, απειλές για εξεγέρσεις, αψιμαχίες αιρέσεων του Χριστιανισμού, ερωτήματα για την πίστη και την ηθική, αλλαγές στο κοινωνικό τοπίο. […]
Το έργο, πιθανότατα γραμμένο το 1606, ανήκει στα επίκαιρα του άγγλου ποιητή-θεατρικού συγγραφέα. Γιατί, όμως, αυτός ο χαρακτηρισμός; Ως δραματοποίηση επεισοδίου της ιστορίας της Σκοτίας, ο Μακμπέθ σχετίζεται με τη μοναρχία του Ιακώβου ΣΤ΄και Α΄, ο οποίος ήταν προστάτης-υποστηρικτής της θεατρικής εταιρείας του Σαίξπηρ. Στο έργο υπάρχει ο ρόλος του Μπάνκο, ευγενή από τη Σκοτία. Ο συγγραφέας δανείστηκε τον χαρακτήρα από τα Χρονικά του Χόλινσεντ [ιστορία της Βρετανίας, έτος έκδοσης 1587]. Ο Ιάκωβος ΣΤ΄και Α΄ θεωρούνταν απόγονος του Μπάνκο. Οι βασικές θεματικές του έργου -το φάντασμα της προδοσίας, η ψυχολογική και κοινωνική επίδραση της βασιλοκτονίας, η επισφάλεια της δύναμης και οι δαιμονικές δυνατότητες του υπερφυσικού- απασχολούσαν τον βασιλιά. Γι’ αυτόν η βασιλεία ήταν θεϊκό και υπέρτατο δικαίωμα, ενώ η βασιλοκτονία μέγα αμάρτημα. Ο φόβος της δολοφονίας ήταν μόνιμος και όχι αδικαιολόγητος. Στη διάρκεια της εξουσίας του έγιναν αρκετές απόπειρες εναντίον του. Η πιο διάσημη είναι η Συνωμοσία της Πυρίτιδας, το 1605. Στην ιστορία έμεινε, και γιορτάζεται μέχρι σήμερα, ως «Ημέρα του Γκάι Φωκς». Στους βασικούς συνωμότες ήταν ο ιερέας Χένρι Γκαρνέτ, συγγραφέας του βιβλίου Πραγματεία περί Αμφιλογίας (1598). Η λέξη και η έννοια της Αμφιλογίας διατρέχουν τον Μακμπέθ. Ο Ιάκωβος ΣΤ΄και Α΄ πίστευε στις διαβολικές δυνάμεις της μαγείας και γι’ αυτό είχε γράψει το βιβλίο Δαιμονολογία (1597). Στον Μακμπέθ η σύνδεση με το υπερφυσικό είναι ξεκάθαρη. Παρ’ όλα αυτά, δεν είναι μόνο η άμεση εμπλοκή με τις ασχολίες του βασιλιά που καθορίζουν τον χαρακτήρα του έργου. Η παράδοξη και αταίριαστη φύση του είναι που το κάνει τόσο θελκτικό και ισχυρό απέναντι σε απλοϊκές αναγνώσεις.

Ο Μακμπέθ, αν και το συντομότερο σαιξπηρικό έργο, είναι τραγωδία αξιοσημείωτης πυκνότητας. Θεωρείται «καταραμένο» και οι συντελεστές της παράστασης αποφεύγουν να προφέρουν τον τίτλο του μέσα στο θέατρο. Η διαδεδομένη αυτή πρόληψη οφείλεται στην πεποίθηση ότι ο Σαίξπηρ χρησιμοποίησε στο κείμενο του πραγματικά ξόρκια, γεγονός που εξαγριώνει τις μάγισσες. Αυτό, βέβαια, δεν αποθάρρυνε τους σημαντικότερους ηθοποιούς να υποδυθούν αυτόν τον προκλητικό χαρακτήρα. Ο Σαίξπηρ αντλεί έμπνευση από πραγματικά πρόσωπα, κυρίως από τον Μακμπέθ της Σκοτίας. [υπήρξε βασιλιάς της την περίοδο 1040-1057]. Το 1032 έγινε Κόμης του Μόρεϊ. Θεωρήθηκε υπεύθυνος για τον θάνατό του προηγούμενου Κόμη, του Γκίλλε Κοεμγκαίν. Ο Ντάνκαν Α΄ της Σκοτίας επιτέθηκε στο Μόρεϊ και σκοτώθηκε από τα στρατεύματα του Μακμπέθ. Όπως γίνεται αντιληπτό, ο συγγραφέας δεν είναι δέσμιος της ιστορικής αλήθειας. Όπως πληροφορούμαστε από το British Library [bl.uk. “The History of Scotland by John Leslie], η αποκρουστική απεικόνιση του Μακμπέθ οφείλεται στο ότι ο Ιάκωβος ΣΤ΄ (Αγγλίας, Ιρλανδίας) και Α΄ (Σκοτίας) ήταν απόγονός του Μάλκολμ Γ΄της Σκοτίας. Ο τελευταίος σκότωσε τον Μακμπέθ στη μάχη του Λουμφανάν (1057). Η σύνδεση γίνεται μέσω του Ουόλτερ Στιούαρτ, έκτου υψηλού Στιούαρτ της Σκοτίας.
Ο Μακμπέθ θέλει να γίνει βασιλιάς αλλά, για να το επιτύχει, πρέπει να δολοφονήσει τον νόμιμο ηγεμόνα. Οι πανούργες μάγισσες του επιβάλλουν να υλοποιήσει το σχέδιο τους με τη μεσολάβηση της Λαίδης Μακμπέθ. Ακολουθεί σειρά φόνων: δολοφονεί τους μάρτυρες του εγκλήματος και εν συνεχεία όποιον υποψιάζεται για το έγκλημα. Τελικά, πρέπει να δολοφονήσει τον κόσμο όλο γιατί θεωρεί ότι όλοι είναι εναντίον του. Δημιουργείται ένας κόσμος εφιαλτικός, χωρίς καμία συναισθηματική ανάπαυλα, όπου ο Μακμπέθ γίνεται το βαρύ χέρι της Ιστορίας που συνθλίβει τους πάντες. Ούτε η Λαίδη Μακμπέθ γλιτώνει από το μαύρο χέρι της ματωμένης μοίρας. Προς το τέλος της ιστορίας, τσακισμένη από τις τύψεις, καταρρακωμένη, στρέφει το μέγα κακό στον εαυτό της, αυτοκτονεί. Ο Μακμπέθ, όμως, δεν θα μείνει όρθιος, δεν θα αποφύγει τη μοίρα των ηρώων που γίνονται εξουσιολάγνοι τύραννοι. Η σφαλερή εντύπωση πως τον προστατεύουν μάγια διαλύεται όταν συνειδητοποιεί πως απατεώνες δαίμονες εμπαίζουν τους ανθρώπους με λόγια διφορούμενα. Ο δρόμος, πια, είναι ένας: θάνατος, θάνατος, θάνατος. Το αίμα που φόρεσε το στέμμα στο ανθρώπινο κεφάλι, το αίμα το πήρε και το ξέπλυνε. Και μεις μόνο να υποκλιθούμε μπορούμε στην ποιητική γλώσσα, στους αρχετυπικούς χαρακτήρες, στη σαγήνη της Ιστορίας και της ατμόσφαιρας, στη ζωντάνια του μεταφυσικού και στην αλήθεια που δεν συγχωρεί. Δεν υπάρχουν άλλα λόγια σε αυτή τη γλώσσα της μιας ματιάς. Απομένει το προφανές: μέγας είσαι Σαίξπηρ και θαυμαστά τα έργα σου!

Πηγές
-«Macbeth in Historical Context» [Columbia College]

-«Τα αριστουργήματα. Ουίλιαμ Σαίξπηρ» [Εφ. «Το Βήμα», επιμέλεια Ελένη Κεχαγιόγλου]