Έπαιζαν οι Αρχαίοι Έλληνες ποδόσφαιρο;

Όλα ξεκίνησαν στις αρχές του 20ου αιώνα, όταν και συνέβη η αρχαιολογική ανακάλυψη της περίφημης επιτύμβιας στήλης. Η εφημερίδα της εποχής Νέον Άστυ επισημαίνει συγκεκριμένα σε άρθρο της: «Ανεύρεσις αρχαιοτήτων εν Λαμία. Ο δήμαρχος Λαμιέων ανέφερε χθές τηλεγραφικώς πρὸς τὸ υπουργείον της Παιδείας, ότι ανασκαπτομένης μιας οδού εν τη θέσει Πηγαδούλια απεκαλύφθησαν πολλὰ αρχαῖα αντικείμενα, ως αγγεία πήλινα διάφορα, καὶ αγαλμάτια ικανῆς σπουδαιότητος. Αί αποκαλυφθείσαι αρχαιότητες θέλουσιν αποσταλῆ κατ’ αυτὰς εἰς τὸ ἀρχαιολογικὸν ἐνταῦθα Μουσεῖον».

Το εύρημα προκάλεσε και συνεχίζει να προκαλεί μεγάλο ενδιαφέρον τόσο στο ελληνικό όσο και στο παγκόσμιο κοινό. Χαρακτηριστικό της σημασίας της είναι ότι οι αρχές αποφάσισαν να μεταφέρουν την επιτύμβια στήλη από το Αρχαιολογικό Μουσείο της Λαμίας και να την εκθέσουν στο αντίστοιχο της Αθήνας, προκειμένου να έχουν πρόσβαση σε αυτή πολύ περισσότερος κόσμος.

Ποιο είναι, όμως, το άθλημα που απεικονίζεται σε αυτή και θεωρείται πρόγονος του ποδοσφαίρου; Σύμφωνα με τους αρχαιολόγους που μελέτησαν ενδελεχώς το εύρημα, πάνω στο μάρμαρο βλέπουμε να εκτυλίσσεται μια σκηνή του Επίσκυρου.

Το εύρημα αυτό προκάλεσε τα πρώτα ερωτηματικά κι έδωσε ουσιαστικά το έναυσμα, ώστε να εκκινήσει - και εν συνεχεία να πάρει διαστάσεις - η έρευνα για τη σχέση ανάμεσα στο ποδόσφαιρο και την Αρχαία Ελλάδα. Κατά τα αρχαία κείμενα, ο Επίσκυρος ήταν ένα παιχνίδι που παιζόταν στην περιοχή έντονα μεταξύ του 5ου και του 4ου αιώνα π.Χ.

Οι περισσότερες σχετικές πληροφορίες διασώζονται χάρη στον σοφιστή Πολυδεύκη, ο οποίος τον 2ο αιώνα μ.Χ. δημιούργησε το «Ονομαστικόν», ένα είδος λεξικού αποτελούμενο από δέκα βιβλία, στα οποία δινόταν η ερμηνεία σημαντικού αριθμού λημμάτων. Ένα από αυτά αφορούσε και για τον Επίσκυρο.

Σύμφωνα, λοιπόν, με όσα κατέγραψε ο Πολυδεύκης, επρόκειτο για ένα παιχνίδι που παιζόταν σε δύο ομάδες (με διψήφιο αριθμό παικτών η κάθε μία), αποτελούμενων κυρίως από άνδρες που ήταν κατά βάση γυμνοί. Ο χώρος δράσης οριοθετούνταν με γραμμές που χαράζονταν από μαύρες πέτρες (σκύρος).

H ομάδα που ερχόταν πρώτη σε επαφή με την μπάλα έπρεπε να την πετάξει με το πόδι πάνω από την αντίπαλη. Σκοπός εκείνης ήταν να «σώσει» την μπάλα πιάνοντάς την πριν αυτή προσγειωθεί στο έδαφος. Έπειτα, ήταν η στιγμή για αλλαγή ρόλων ανάμεσα στις δυο ομάδες. Αυτό συνεχιζόταν, ώσπου η μία ομάδα κατάφερε να σπρώξει την άλλη πέρα από τη γραμμή που είχε πίσω της.

Ένα διασκεδαστικό στοιχείο αναφορικά με εκείνο το παιχνίδι έχει να κάνει με την προσφώνηση των νικητών και των ηττημένων. Σήμερα, συνηθίζεται οι ομάδες να ανταμείβονται με βαθμούς κατάταξης. Τότε, δεν υπήρχε βαθμολογικό έπαθλο για τον νικητή αλλά ο τιμητικός τίτλος «Βασιλιάδες» και ο υποτιμητικός «Γαϊδούρια» για τον ηττημένο αντίπαλο.

Βασικό ντοκουμέντο του δεσμού του παιχνιδιού με το σημερινό ποδόσφαιρο είναι η αναφορά σ’ αυτό στην επίσημη ιστοσελίδα της FIFA. Αν και το σχετικό κείμενο δεν περιλαμβάνει πολλές και επεξηγηματικές πληροφορίες για τη φύση του, ο Επίσκυρος παρουσιάζεται ως μία από τις ρίζες του ποδοσφαίρου όπως το ξέρουμε σήμερα, μαζί με διάφορα ακόμη αντίστοιχα παιχνίδια στην Αρχαία Ρώμη, Κίνα και Ιαπωνία.

Διάδοχος του Επίσκυρου θεωρείται το ρωμαϊκό Harpastum. Το όνομά του προέρχεται από το ελληνικό ρήμα «αρπάζω», κάτι που μας κάνει να πιστεύουμε ότι σκοπός του παιχνιδιού, και εδώ, ήταν η ομάδα να κρατήσει στην κατοχή της την μπάλα.

Αν το ψάξουμε, όμως, ακόμη περισσότερο, η αναζήτηση θα μας οδηγήσει στην Ασία και πιο συγκεκριμένα στην Ιαπωνία. Εκεί, περίπου στα 600 μ.Χ., οι άνθρωποι άρχισαν να επιχειρούν αυτό που σήμερα συνηθίζουμε να λέμε «ποδαράκια». Σκοπός των πρωταγωνιστών ήταν να κρατήσουν την μπάλα στον αέρα για όσο περισσότερο χρόνο μπορούσαν, με τη χρήση των χεριών να απαγορεύεται. Μάλιστα, σε πολλές περιπτώσεις, το παιχνίδι απαιτούσαν τη συνεργασία περισσότερων του ενός ατόμων.

Το συγκεκριμένο άθλημα φαίνεται πως είναι ιδιαίτερα διάσημο ακόμη μέχρι σήμερα, καθώς κάθε χρόνο Ιάπωνες φορούν τους παραδοσιακές τους στολές και χτυπούν την μπάλα, θέλοντας έτσι να κρατήσουν ζωντανό το έθιμο.

Όσον αφορά την Αρχαία Ελλάδα, αξίζει να σημειωθεί ότι τα παιχνίδια με την μπάλα ήταν πολύ διάσημα. Αυτό το επιβεβαιώνουν ανασκαφές όπως αυτής της Σαμοθράκης, στην οποία αρχαιολογική αποστολή από τις ΗΠΑ, με επικεφαλής την Ελίζαμπεθ Ντούζμπερι αλλά και τον Έλληνα αρχαιολόγο Ανδρέα Βαβρίτσα, βρέθηκε ένα πήλινο συμπαγές ομοίωμα σφαίρας - πιθανόν του 3ου αιώνα π.Χ- που μοιάζει με τις μπάλες που χρησιμοποιούνται στο σύγχρονο ποδόσφαιρο.

Για μερικά από αυτά έχουν διασωθεί τα ονόματά τους - απόρραξις και ανακρουσία - ενώ για άλλα το μόνο που διαθέτουμε είναι οι καταγραφές σε έργα διάσημων ιστορικών και ποιητών του αρχαίου κόσμου.

Σχετική αναφορά γίνεται και στα Ομηρικά Έπη, συγκεκριμένα στην Οδύσσεια. Η Ναυσικά και οι υπηρέτριές της πλένουν τα ρούχα της βασιλικής οικογένειας στις εκβολές ενός μικρού ποταμού, τα απλώνουν πάνω στα χαλίκια της παραλίας για να στεγνώσουν, τρώνε, βγάζουν τα μαντήλια τους από το κεφάλι και το ρίχνουν στο παιχνίδι με μια μπάλα.

Κατά τη διάρκειά του, η Ναυσικά ρίχνει τη μπάλα σε μια δούλα της, αυτή όμως δεν μπορεί να τη πιάσει. Ο αοιδός ρίχνει το φταίξιμο στη βασιλοπούλα «σφαίραν επειτ’ έρριψε μετ’ αμφίπολον βασίλεια/ αμφιπόλου μέν αμαρτε, βαθείῃ δ’ έμβαλε δίνη,/ αι δ’ επί μακρόν αύσαν. Άμαρτε».

Η δούλα δεν μπορεί να την πιάσει, το τόπι πέφτει στο ρέμα και όλες μαζί βάζουν τις φωνές και ξυπνάνε τον Οδυσσέα που εμφανίζεται μετά από λίγο μπροστά τους γυμνός. Ποιο παιχνίδι έπαιζε η Καλυψώ με τις δούλες της; Δε γνωρίζουμε και κατά πάσα πιθανότητα δε θα μάθουμε ποτέ.

Όσον αφορά τον Επίσκυρο, ωστόσο, εγείρονται αμφιβολίες, για το αν πράγματι αποτελεί πρόγονος του ποδοσφαίρου, καθώς αρκετοί μελετητές υποστηρίζουν πως οι περιγραφές που διασώζονται περιγράφουν ένα άθλημα το οποίο θυμίζει αρκετά το ράγκμπι και το αμερικάνικο ποδόσφαιρο.

Στην έρευνα Reconsidering on the Early Types of Football, Έλληνες αναλυτές θέτουν δύο από αυτές τις αμφιβολίες, κυρίως, όσον αφορά την έλλειψη τεκμηρίων και αρκετών στοιχείων που θα αποδείκνυαν αυτή τη συνέχεια μέχρι το ποδόσφαιρο έτσι όπως το γνωρίζουμε σήμερα.

Το κοινό, βέβαια, σ’ όλες τις έρευνες, είναι πως πράγματι τόσο στην Αρχαία Ελλάδα όσο και στην Άπω Ανατολή, οι πρόγονοί μας είχαν εφεύρει παιχνίδια με μπάλα, τα οποία απαιτούσαν τη χρησιμοποίηση ποδιών. Είναι σίγουρο όμως ότι σε καμία περίπτωση δεν είχαν στο μυαλό τους το ποδόσφαιρο έτσι όπως το ξέρουμε σήμερα. Ή μήπως όχι;